XARİCDƏ YAŞAYAN AZƏRBAYCANLI ALİMLƏRİN I FORUMU

2024-cü il sentyabr ayının 9–11-də, Bakı şəhərində “Xaricdə yaşayan Azərbaycanlı Alimlərin I Forumu” keçiriləcəkdir. Bu münasibətlə tədqiqatçı-jurnalist Araz Yaquboğlunun Forumun iştirakçısı, professor Ələddin Allahverdiyevdən götürdüyü müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.

Qısa arayış: Professor Ələddin Allahverdiyev dünya okeanı və kosmik fəzanın tədqiqatlarında, dəniz seysmik kəşfiyyatı, elektron, müdafiə və tibb sənayesində istifadə olunan piezoelektrik cihazların və aparatların yaradılmasında dalğa və rəqs proseslərinin öyrənilməsi üçün riyazi modellərin və metodların yaradılması sahəsində Sovet, Rusiya və Azərbaycan alimdir. O, 1947-ci ildə Qərbi Azərbaycanın Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Kəsəmən kəndində anadan olub. Bakıda 190 saylı orta məktəbi medalla bitirib. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinin və onun aspiranturasının məzunudur. SSRİ Elektron Sənaye Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat “Fonon” İnstitutunda kiçik elmi işçi, böyük elmi işçi və riyazi modelləşdirmə şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. “Green Star International” şirkətində Elm və İstehsalat üzrə Baş Direktorun müavini, Moskvanın Zelenoqrad şəhər Orta və Kiçik Biznes Müəssisələri Assosiasiyasının direktoru, Moskva Biznesi İdarəetmə Akademiyasında ali və tətbiqi riyaziyyat kafedrasının müdiri və professoru, İqtisadiyyat və menecment fakültəsinin dekanı, 1-ci prorektoru, Moskva “MİET” Milli Tədqiqat Universitetinin professoru, tədris işləri üzrə prorektor müavini, tədris prosesinin keyfiyyəti sahəsinin rəhbəri vəzifələrində çalışıb.

Araz Yaquboğlu (A.Y.): – Salam, Ələddin müəllim, necəsiniz! İnformasiya vasitələrində gedən məlumata görə 2024-cü il 9–11 sentyabr tarixlərində Bakı şəhərində xaricdə yaşayan və çalışan, əslən Azərbaycandan olan alimlərin iştirakı ilə “Xaricdə yaşayan Azərbaycanlı Alimlərin I Forumu” keçiriləcəkdir. Bu tədbirə dəvət olunmuş alim kimi bu haqda nə deyə bilərsiniz?

Ələddin Allahverdiyev (Ə.A.): – Salam, Araz müəllim, sağ olun, yaxşıyam!

Müasir tariximizdə Vətəndən xaricdə yaşayıb çalışan Azərbaycanlı alimləri Bakıda yeni bir qurum ətrafında toplayaraq müqayisə olunmayan belə bir möhtəşəm tədbir xüsusi, elmi-mədəni-siyasi əhəmiyyət kəsb edir. “Xaricdə yaşayan Azərbaycanlı Alimlərin I Forumu” adlanan, Dünya Azərbaycanlı Alimlər Dərnəyinin təşkilatçılığı, Azərbaycan Respublikası Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin və Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə baş tutan bu tədbir dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlı alimləri bir araya gətirmək, onların təcrübə və bilik mübadiləsini təşkil etmək, elm xadimləri, alimlər arasında şəbəkələşməni yaratmaq, diaspor fəaliyyətinə töhfə verməklə Vətənlə əlaqələri möhkəmləndirmək, elm və texnologiya, texnika, energetika, təhsil, səhiyyə, iqlim dəyişikliyi və digər sosial elmlər və mədəniyyət sahələri ilə bağlı strateji planların hazırlanması və icra olunmasında Azərbaycana dəstək olmaq, işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası prosesinə töhfə vermək, elm sahəsində karyera hədəfləyən gənc nəslin inkişafına dəstək olmaq, təhsillə bağlı müxtəlif məzmunlu layihələrin, proqramların hazırlanmasını, elmi işlərin dəstəklənməsini təmin etmək məqsədi daşıyır.

A.Y. – Ələddin müəllim, siz 56 ildir ki, Vətəndən xaricdə, keçmiş SSRİ-nin, indi isə Rusiya Federasiyasının paytaxtı Moskvada yaşayıb çalışırsınız. Sizin oraya təhsilinizi davam etməyə getməyiniz, sonra isə uzun illər orada qalıb işləməyiniz haqqında qısa da olsa məlumat verməyiniz oxuculara maraqlı olardı.

Ə.A. – 1968-ci tədris ilinin sonları idi. Azərbaycan Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinin 3-cü kursunu bitirirdim. Məni dekanlığa dəvət edib, M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinə köçürülmək üçün SSRİ Ali Təhsil Nazirliyindən universitetə 1 yer ayrıldığını və əlaçı tələbə kimi məni o yerə göndərmək qərarlarını və bu münasibətlə təbriklərini söylədilər. İlk anda gözlənilməz təklifə təəccübümün, sonra isə sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Axı bu mənim uşaqlıq arzum idi. Hələ 4–5 siniflərdə oxuyarkən dərsliklərin birində Moskva Dövlət Universitetinin qülləli binasının şəklini görərkən qeyri-ixtiyari olaraq, “mən burada oxuyacağam” sözlərini söyləmişdim. Moskva Dövlət Universitetinə köçürülməyim, orada tələbə və aspirant olduğum gənclik illəri həyatımda, ömür tariximdə silinməz izlər buraxmışdır. Ümumiyyətlə, Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti mənim elmi-mədəni-siyasi dünyagörüşümün formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Təsəvvür edin, hər altıncı gün universitetin teatr zalında, tamaşalarına bilet almaq çox çətin olan Böyük Teatrın opera və balet truppalarının universitet üzərində hamilik, şeflik tamaşalarına baxmaq imkanımız vardı. Müntəzəm olaraq Universitetin Akt zalında dünyanın ən məşhur alimlərinin iştirakı ilə, elmin ən müasir, mübahisəli, eyni zamanda aktual problemlərinə həsr olunmuş elmi diskussiyalar təşkil olunardı. Elmin yeniliklərinə böyük maraq göstərən biz tələbə və aspirantlar bu nadir əhəmiyyətli elmi tədbirlərdə qabardılan fikirləri xüsusi “aclıqla” udardıq. Universitetin konsert zalında ölkənin ən məşhur, görkəmli alimləri, yazarları, kino, teatr xadimləri, bəstəkar və rəssamları ilə təşkil olunan görüşlər olduqca maraqlı keçərdi. Bu görüşlərdə hər kəs mövzu ətrafında onu maraqlandıran sualları vermək imkanına malik idi. Bir qayda olaraq bu görüşlərdə mən Azərbaycanla bağlı suallar verməyi sevərdim. Bir məqamı da qeyd etmək istərdim. Klassik musiqini, xüsusilə simfonik musiqini anlamaq, başa düşmək üçün müəyyən daxili hazırlıq, zaman kəsiyi gərəkdir. O illərdə XX yüzilliyin əvvəllərində Berlində təhsil almış, musiqini dərindən bilən və sevən məşhur riyaziyyatçı alim, akademik Pavel Sergeyeviç Aleksandrovun “İkinci günləri” (“Aleksandrovskiye vtorniki”) adlanan, klassik alman və avropa musiqisinə (Bax, Mosart, Bethoven, Gendel, Qaydn, Vaqner, Ştraus, Şuman, Brams, Şopen, List, Qriq, Berlioz, Bize və s.) həsr olunan gecələri həyatımda xüsusi rol oynamış, klassik musiqini az-çox başa düşməyə, dinləmək mədəniyyətinə sahib olmağa kömək etmişdir. P.S.Aleksandrov Berlindən gətirdiyi çoxsaylı klassik musiqi disklərini səsləndirər, musiqinin ayrı-ayrı məqamlarını dinləyicilərə açıqlayar, onların suallarına təfərrüatı ilə cavablar verərdi. Yeri gəlmişkən, hələ tələbəlik illərindən topladığım fonotekamda dünya, Azərbaycan musiqi klassiklərindən tutmuş muğam, saz və xalq musiqimizə qədər 400-dən çox cürbəcür, hətta çox nadir disklər var. Semestr imtahanlarına, bir qayda olaraq, klassik musiqinin, xüsusilə Bethovenin sonataları, Qriqin “Per Günt”ü, muğam və saz havalarının müşayiəti ilə hazırlaşardım. Elmə xüsusi marağım, öz elmi sahəmdə mənə qədər həll olunmamış məsələləri həll etmək həvəsi də məhz o illərdən, Moskva Dövlət Universitetində tələbə və aspirant olduğum illərdən yaranmış və həyatım boyu davam etmişdir. Orada aldığım fundamental elm və biliklər sonralar təyinatla işlədiyim SSRİ Elektron Nazirliyinin qapalı müəssisəsində – MF Nİİ “Fonon” İnstitutunda ölkə təhlükəsizliyni təmin etməyə yönəlmiş xüsusi əhəmiyyət kəsb edən texniki problemlərin həllində mənə böyük stimul vermiş, köməklik göstərmişdir.

A.Y. – Professor, sizin “Xaricdə yaşayan Azərbaycanlı Alimlərin I Forumu”na dəvət olunmağınız təsadüfi deyil, sizin elmi və ictimai fəaliyyətinizə verilən yüksək dəyərin təzahürüdür. Siz çoxsaylı elmi əsərlər, ixtiralar müəllifisiniz, bir çox xüsusi elmi-texniki əhəmiyyəti olan məsələlərin həllinə nail olmusunuz. Onların bir çoxunun mövzusunun və daxili mahiyyətinin qapalı olmasını nəzərə alaraq, təfərrüatı ilə olmasa da, qısaca şəkildə onlar haqqında məlumat verərdiniz.

Ə.A. – Hələ M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsində tələbə və aspirant ikən və 1970-ci illərin ortalarından SSRİ elektron sənayesi nazirliyinin qapalı müəssisəsində, MF Nİİ “Fonon” Elmi-Tədqiqat İnstitutunun riyazi modelləşdirmə şöbəsində kiçik elmi iºçi, baş elmi işçi, onun müdiri vəzifəsində çalışarkən, dünya okeanında və kosmosda, dəniz seysmik kəşfiyyatında, elektronikada, müdafiə və tibb sənayesində istifadə olunan pyezoelektrik aparat və cihazların işlənib hazırlanmasında riyazi modellərin yaradılması, dalğa və rəqs proseslərinin öyrənilməsi metodlarıyla bağlı elmi problemərlə məşğul olmuşam. Bu sahələrdə istifadə olunan alət və cihazların yaradılmasına həsr olunmuş 30-dan çox elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor layihələrinin elmi rəhbəri və ya rəhbər müavini, baş konstruktoru olmuşam. Bu illər ərzində mən bir sıra mühüm, yeni elmi nəticələr əldə etmişəm və texniki ideyalar irəli sürmüşəm ki, onlar texnikanın yuxarıda qeyd olunan müxtəlif sahələrində öz praktiki təcəssümünü, tətbiqini tapmışlar. Elmi ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilən bəzi elmi nailiyyətləri qısaca nəzərinizə çatdırmaq istərdim. Xüsusilə, ilk dəfə olaraq, uzun illər ərzində həll olunmamış qalan, minimum kütləyə və ya həcmə malik olan, dinamik rejimdə əvvəlcədən müəyyən edilmiş xüsusi fiziki xüsusiyyətlərə cavab verən pyezoelektrik elementlərin optimal formasının müəyyən edilməsi problemini həll etməyə nail olmuşam. Bu elmi nəticələr əsasında qeydə alınmış ixtiralar dünya okeanında su altında hərəkət edən obyektlərin yerini və ayrı-ayrı xarakteristikalarını müəyyən etməyə imkan yaratmış, müvafiq elmi sahələrin mütəxəssislərini maraqlandıran informasiyaların kosmik obyektlərdən – süni peyklərdən və kosmik gəmilərdən qeydə alınıb, Uçuşları İdarəetmə Mərkəzinə texniki xarakterli məlumatlar ötürmək və qəbul etmək üçün, qəbuledici-ötürücü qurğularının yaradılmasında çox vacib rol oynamışdır. Bu tipli məsələləri həll etmək üçün mən ilk dəfə riyaziyyatda yaxşı məlum olan Pontryaqinin maksimum prinsipini tətbiq etmişəm. Elektroelastiklik nəzəriyyəsinin mürəkkəb iki və üçölçülü dinamik məsələlərini həll edərkən ümumiləşdirilmiş variasiya prinsipinə əsaslanan sərhəd və sonlu elementlər metodunu da tələbələrimlə birgə ilk dəfə uğurla mən tətbiq etmişəm. Bu məsələlərin həlli dinamik rejimdə həcmli rəqslərə məruz qalan, texnikanın ayrı-ayrı sahələrində, xüsusən hərbi texnikada istifadə olunan pyezoelektrik cihazların tədqiqində və yaradılmasında da uğurla istifadə olunmuşdur. Diskşəkilli pyezokeramik membranlarda “kənar effektinin” mövcudluğu da nəzəri cəhətdən ilk dəfə mənim tərəfimdən açılmışdır. Həmmüəlliflərimlə birgə hazırlanmış pyezokeramik ötürücü süni ürək yaratmaq probleminin həllində uğurla istifadə edilmişdir. 450-dən çox açıq və qapalı elmi işlərin və yeddi ixtiranın müəllifiyəm. O cümlədən, 2 qapalı monoqrafiyanın, 20-dən çox Ali təhsil nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş bir sıra dərsliklərin çap edilməsinə nail olmuşam, Bu monoqrafiyalar əsasında müvafiq qapalı iş sahələrində çalışan mütəxəssislərə, dərsliklər əsasında isə uzun illər universitetlərdə aspirant və tələbələrə mühazirələr oxumuş, praktiki məşğələlər aparmışam. Ali peşə təhsilinin təşkili problemlərinə və təhsil texnologiyalarına dair bir sıra elmi məqalələr dərc etdirmişəm. Elmi rəhbərliyim altında 7 aspirant, o cümlədən 3 azərbaycanlı, namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Menecment sahəsində bir sıra nüfuzlu beynəlxalq sertifikatlarım mövcuddur. Ümumiyyətlə, əldə edilmiş elmi nəticələr əsasında 30 beynəlxalq və ümumittifaq elmi qurultay, konqres, konfrans və simpoziumlarda 60-dan çox elmi məruzə ilə, o cümlədən 12 sifarişli plenar məruzə ilə çıxış etmişəm.

 A.Y. – Ələddin müəllim, sizin fikrinizcə xaricdə yaşayan azərbaycanlı öz tarixi Vətənini – Azərbaycanı layiqincə təmsil etmək üçün hansı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır?

Ə.A. – Tarixi vətənimiz Azərbaycandan kənarda yaşayan hər birimiz onun milli-mədəni-mənəvi dəyərlərinin daşıyıcısı kimi yaşadığımız ölkədə öz yerimizi, məsuliyyətimizi daim düşünməli, yaddan çıxarmamalıyıq. 56 ildir Moskvada yaşayaraq və çalışaraq əmin olmuşam, ölkəmizə, xalqımıza münasibət hər birimizin oradakı peşəkar fəaliyyətimizdən, cəmiyyətdəki davranış mədəniyyətimizdən, dünyagörüşümüzdən alınan təəssüratlarla, Azərbaycanın, onun tarixini və mənəvi dəyərlərini düzgün, aydın, layiqli təqdimatı, təbliği ilə, eləcə də vətəndaşı olduğumuz ölkənin ictimai həyatında yaxından iştirakımız vasitəsilə formalaşır. Yaşadığımız ölkənin tarixinə, mədəniyyətinə, adət-ənənələrinə, mövcud qanunlarına, onları dərindən bilmək, onlara hörmətlə yanaşmaq, onun bir parçası, fəal vətəndaşı olmaq çox mühüm rol oynayır. Əminəm, Azərbaycanın tarixini, mədəni-mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini dərindən bilmədən, Vətənin gözəlliklərini hiss etmədən, duymadan onun layiqli daşıyıcısı olmaq, onu yüksək səviyyədə təmsil etmək mümkün deyil! Yüksək peşəkarlığımız, ölkələrimizin və xalqlarımızın tarixi, mədəniyyətlərarası əlaqələrini yaxşı bilmək və cəmiyyətin müxtəlif səviyyələrində olan insanlarla gündəlik ünsiyyətdə onlardan məharətlə istifadə etmək də mühüm rol oynayır. Orta məktəb müəllimim, görkəmli dövlət xadimi, böyük ziyalı, unudulmaz rəhmətlik Qəşəm Aslanovun mənə Moskvaya göndərdiyi məktubların birində tövsiyə etdiyi kimi: “Biz öz hərəkətimiz, sözümüz, söhbətimiz və münasibətimizlə baş ucaltmalıyıq. Hərəkətdə çevik, münasibətdə həssas, zövqdə incə, baxışda itigözlü, dözümdə yenilməz olmalıyıq. Bax bunlardır bizim nəslin tarixi borclarının bir qismi.” Bütün bunları biz gənclərimizdə, gənc nəslimizdə və ətrafımızda olan hər kəsdə tərbiyə etməliyik. Bu işdə biz ziyalıların, xüsusən də Vətəndən uzaqlarda yaşayan və fəaliyyət göstərən alimlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür! Ziyalı sözü, ana dilimizdə xalqına elm və bilik gətirən, onun “qaranlıqlarına nur saçan” insana şamil edilir!

A.Y. – Uzun müddət Moskvada yaşayıb çalışdığınız dövrdə orada Azərbaycana aid keçirilən tədbirlərlə bağlı xatirələrinizi də eşitmək maraqlı olardı.

Ə.A. – Moskvada yaşadığım bütün bu illər ərzində mənim Rusiya vətəndaşı olaraq bir alim kimi həyatım elm və texnologiya ilə, təhsillə sıx bağlı olub, yuxarıda adlarını çəkdiyim texnika sahələrində müxtəlif mühüm texniki cihaz və aparatların yaradılması üçün riyazi modellərin işlənib hazırlanması sahəsində, professor, kafedra müdiri, dekan, prorektoor, 1-ci prorektor qismində isə ali məktəblərdə təhsil sisteminin təşkili, təhsil prosesində keyfiyyət texnologiyasının təmini problemlərinin həlli ilə bağlı olub. Moskvanın bir rayonu olan, elektronikanın ayrı-ayrı sahələrini təmsil edən qapalı müəssisələri birləşdirən Zelenoqrad şəhərində fəaliyyət göstərən mədəniyyət üzrə metodika şurasının uzun illər sədri kimi sovet, xüsusilə rus və Azərbaycan mədəniyyətlərinin təbliğini də mən həyatımın çox maraqlı və əhəmiyyətli dövrü kimi dəyərləndirirəm. Eyni zamanda qeyd etmək istərdim, mən heç vaxt unutmamışam ki, bir azərbaycanlı olaraq, Azərbaycan mədəniyyətinin və mənəvi dəyərlərinin daşıyıcısı kimi tarixi Vətənim Azərbaycan qarşısında məsuliyyət daşıyıram. Ona görə də mən Moskvada oxuduğum, işlədiyim və yaşadığım illər ərzində fəaliyyətimin bəzi məqamları üzərində dayanmaq, ayrı-ayrı xatirələrimi təklifinizlə məmnuniyyətlə sizinlə bölüşmək istədim. 60-cı illərin sonlarından M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Moskvada təhsil alan azərbaycanlı tələbə-gənclər və aspirantlar üçün əsil birləşdirici mədəniyyət mərkəzi idi. Həmin dövr, xüsusən də Azərbaycan KP MK-nın o vaxtkı 1-ci katibi, ümummilli lider Heydər Əliyevin 1973-cü ildə Moskvada Azərbaycanın daimi nümayəndəliyində tələbə və aspirantlarla olan görüşündən sonra mədəniyyətimizin ən məhsuldar, gərgin nümayişi dövrü idi. Buna biz yaradıcı ziyalılarımız – şair və yazıçılar, bəstəkar və rəssamlar – B.Vahabzadə, N.Xəzri, Qabil , M.Araz, T.Salahov, T.Nərimanbəyov, F.Əmirov, X.Mirzəzadə, M.Maqomayev və başqaları ilə keçirdiyimiz maraqlı görüşlərlə nail olmuşduq. Bu görüşlərə təkcə Moskva Dövlət Universitetindən deyil, digər universitetlərdən də müəllim və tələbələri,müttəfiq respublikaların və Şərqi Avropanın Moskvada təhsil alan digər millətlərin nümayəndələrini də dəvət edirdik. Bu görüşlərdə Moskva yazıçıları, rəssamları, musiqiçiləri yaradıcı ziyalılarımızı müşayiət edir, mədəniyyətimiz haqqında fikirlərini bölüşürdülər. Moskva Dövlət Universitetində Novruz bayramı, Yeni il və digər əlamətdar tarixlərin qeyd olunmasını təşkil edən fəal tələbələr və aspirantlardan ibarət qrup yaratmışdıq. Bu tədbirləri təşkil etmək üçün öz cüzi təqaüdlərimizdən pul toplayır, dəvət olunmuş mədəniyyət xadimlərinə, İttifaqlar evinin Sütunlu salonunda, Estrada Teatrında, Böyük Teatrda və s.-də Azərbaycan və onun mədəniyyətinə həsr olunmuş konsertlərdə çıxış edən sənətçilərimizə təqdim etmək üçün gül dəstələri alıb hədiyyə edirdik. Universitetlərdə, məktəblərdə Azərbaycana, onun mədəniyyətinə, elminə həsr olunmuş gecələr keçirirdik. Şəxsən mən bu tədbirlərdən sonra 30-a yaxın milli mahnılarımız və rəqslərimiz olan qrammofon vallarımı Moskva məktəblərinə hədiyyə etmişəm. Sonralar Zelenoqradda işləyərək, meriyanın 500 yerlik zalında mədəniyyət üzrə şəhər metodik şurasının sədri kimi rus, sovet mədəniyyətinin müxtəlif aspektlərinə həsr olunmuş mövzularla yanaşı, Azərbaycan mədəniyyətinə həsr olunmuş tədbirlər keçirməyə nail olmuşdum. Zəmanəmizin görkəmli bəstəkarı Qara Qarayevin 60 illik yubiley gecəsində onun səhnədə nəhəng portretini asmışdıq, foyedə isə onun yaradıcılığına həsr olunmuş sərgi, musiqi müşayiəti, musiqisi ilə çəkilmiş filmlərdən parçalar nümayiş etdirirdik. Tədbirdən bir gün əvvəl Q.Qarayevin ölkənin ən ali mükafatına layiq görülməsi, ona Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsi qərarı isə, gecədə onun haqqında söylənilən ən yüksək sözlərin sübutu və təsdiqi idi. SSRİ Rəssamlar İttifaqının 1-ci katibi, dünya şöhrətli rəssam Tahir Salahovun yaradıcılığına həsr olunmuş tədbir və onunla görüş Azərbaycan təsviri incəsənətinin qürurvüerici təntənəsinə çevrildi. Mədəniyyətimizə, onun şanlı səhifələrinə həsr olunmuş bu cür tədbirlərdə iştirak edən dinləyicilər və tamaşaçılar bu tədbirlər vaxtı və ondan sonra yaxınlaşıb çoxsaylı suallar verir, Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı maraqlı, faydalı məlumatlara görə bizə təşəkkür edirdilər.

A.Y. – Ələddin müəllim, sizin xalqımızın iftixarı, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına sonsuz sevginiz və ehtiramınız hamımıza məlumdur. Yəqin ki, bu cür tədbirlər sırasında Ü.Hacıbəyliyə həsr olunmuş tədbir də keçirmisiniz.

Ə.A. – Əlbəttə, Araz müəllim. Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış cahanşümul dahi bəstəkardır. O, XX əsrin əvvəllərinədək şifahi xalq musiqi sənəti şəklində mövcud olan Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirərək musiqimizin bütün dünyada şöhrət qazanmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Onun təkcə “Arşın mal alan” operettası dünyanın 80 dilinə tərcümə olunmuş, 76 ölkəsinin 187 teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. İstər XX əsr musiqimizin, istər XX əsr teatrımızın tarixi, istərsə də əsrin birinci yarısında siyasi və ictimai həyatımızın mürəkkəb və ziddiyyətli yolu Üzeyir Hacıbəylinin adıyla sıx surətdə bağlıdır. Üzeyir Hacıbəyli eyni zamanda bəstəkar, müəllim-pedaqoq, gözəl alim, incə yumorlu yazıçı-dramaturq, kəskin qələmli jurnalist, publisist, yorulmaz ictimai və siyasi xadim kimi hərtərəfli fəaliyyəti olan böyük bir şəxsiyyətdir. O, ilk növbədə bir bəstəkar kimi dahi Məhəmməd Füzulinin ölməz poeması əsasında yaranmış ilk Azərbaycan operasının, “Leyli və Məcnun”un, dünya şöhrətli “Arşın mal alan”ın və “O olmasın bu olsun”un, bütün türk dünyasının qeyrət, qəhrəmanlıq və cəngavərlik himninə çevrilən “Koroğlu” operasının, dahi Nizaminin bənzərsiz qəzəl inciləri ilə həmahəng səslənən “Sənsiz” və “Sevgili canan” romanslarının, türkçülüyü, iki qardaş – Azərbaycan və Türk xalqlarının nisgilini, türkün şanlı bayrağını tərənnüm edən “Çırpınırdı Qara dəniz” mahnısının, hər üç, ilk müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının, sovet və müasir müstəqil Azərbaycanın Respublikasının Dövlət himnlərinin və onlarca bu kimi möhtəşəm musiqi əsərlərinin yaradıcısıdır.

Üzeyir Hacıbəyli müəllim-pedaqoq kimi istedadlı bəstəkar məktəbi yaratmış, o dövrün və sonrakı nəsil Azərbaycan musiqi incəsənətinin görkəmli nümayəndələrinin hər birinin taleyində, musiqiçi kimi formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Zənnimcə, Üzeyir Hacıbəylinin musiqimizdə ən mühüm, vacib, taleyüklü xidməti, rolu onun təkcə möhtəşəm müsiqi əsərləri yaratmasında deyil, uzaqgörən dahi bəstəkar, alim, siyasi xadim kimi musiqisimizin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyən edərkən, qərb musiqi məktəbinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirərkən ilk növbədə öz milli xalq musiqimizə, muğama və aşıq musiqisinə köklənməyi əsas tutmasındadır. Bəli, SSRİ xalqlarının mədəniyyətinə həsr olunmuş mövzular, tədbirlər içərisində dahi Üzeyir bəy şəxsiyyəti və yaradıcılığı kənarda qala bilməzdi. Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığına həsr olunmuş və böyük uğurla baş tutmuş gecədə səslənən bir çox məlumatlar tədbirdə böyük canlanma yaratmış, dinləyicilər tərəfindən xüsusi marağa səbəb olmuşdu. Ü.Hacıbəylinin 1907-ci ildə yazdığı “Leyli və Məcnun” operasının təkcə ilk Azərbaycan operası deyil, həm də Şərqdə, o cümlədən bütün İslam aləmində ilk opera olması haqqında, İosif Stalinin Üzeyir Hacıbəylinin musiqisini çox sevdiyi, “Arşın mal alan” operettasını əzbərdən bilməsi barədə məlumatlar böyük maraq doğurdu. Şəxsən onun göstərişi ilə 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyündə “Koroğlu” operası və “Arşın mal alan” operettası proqrama daxil edilmiş və böyük maraqla qarşılanmışdır. Yeri gəlmişkən, məşhur rus bəstəkarı, Leninqrad Konservatoriyasının rektoru Aleksandr Qlazunov Üzeyir bəyin 1913-cü ildə yaratdığı “Arşın mal alan”ı yüksək qiymətləndirərək onu Rusiyada “ilk operetta” adlandırmışdır. Hollivudda eyniadlı filmin çəkildiyi, musiqinin müəllifinin isə erməni əsilli Maqalyan olduğu bildirilən məlumat dinləyiciləri çox təəccübləndirdi və bir çoxlarının ironiyalı gülüşünə səbəb oldu. Maqalyanın milli xislətinə məxsus olan bu mənfur hərəkətindən xəbər tutan Üzeyir Hacıbəyli Stalinin “Arşın mal alan” operettasını çox bəyəndiyini bildiyi üçün etirazını şəxsən ona ünvanlamışdı. Tezliklə bəstəkara Stalindən şəxsi teleqram gəlir: “Mən bizim, sovet, əsl “Arşın mal alan”ı çəkməyi təklif edirəm”. 1945-ci ildə Azərbaycanda eyniadlı film çəkildi və Stalin mükafatına layiq görüldü və sonradan isə bu film bütün dünyanı dolaşdı, ölkəyə yüz milyonlarla qazanc gətirdi. 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyündə hər bir musiqi əsərinin teatr səhnəsində 2 dəfədən çox göstərilməsinə icazə verilməmsinə baxmayaraq, ongünlük ərzində “Koroğlu” operası Stalinin şəxsi göstərişi ilə Böyük Teatrda 3 dəfə tamaşaya qoyuldu və Stalinin özü şəxsən iki dəfə onlara qatıldı. Bir çox tamaşaçılar kimi onu da operanın möhtəşəm uvertürası, Bülbülün xalq qəhrəmanı Koroğlu obrazında oxuması və səhnədə çıxışı heyran edirdi. Stalin “Koroğlu” operasını “ən gözəl sovet operası” adlandırmışdı. Ongünlükdən sonra Kremldə Azərbaycan nümayəndə heyətinin şərəfinə verilən ziyafətdə Stalin Üzeyir bəyi o vaxt SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin sədri və Xarici İşlər Naziri vəzifələrində çalışan Vyaçeslav Molotovla öz arasında oturtmuşdu və gecə boyu çox sevdiyi “Arşın mal alan”dan ariyalar, mahnılar oxuyurdu. Təsadüfi deyil ki, ongünlükdən sonra Üzeyir Hacıbəyli sovet bəstəkarları arasında ilk dəfə SSRİ xalq artisti adına layiq görülüb və Lenin ordeni alıb. Eyni zamanda sevimli müğənnimiz Bülbül də SSRİ xalq artisti adına, “Koroğlu” operası isə Stalin mükafatına layiq görülüb. Bütün bu faktlar, məlumatlar dinləyicilər tərəfindən Azərbaycan mədəniyyətinin, Azərbaycan musiqi incəsənətinin ən yüksək səviyyəsi kimi qəbul edilirdi.

A.Y. – Moskva Dövlət Universitetndə keçirilən tədbirlərdə də Azərbaycanla bağlı maraqlı, qürurverici məlumatlar səslənərdi...

Ə.A. – Bəli, hələ Moskva Dövlət Universitetinin mədəniyyət evində tanınmış mədəniyyət xadimləri ilə görüşlərdə onlara verdiyimiz suallar vasitəsilə Azərbaycan, onun mədəniyyəti, ayrı-ayrı nümayəndələri haqqında da xoş sözlər deyilir, yüksək qiymətlər verilirdi. Məsələn, Rəsul Həmzətov onunla görüşdə Azərbaycan poeziyasını yüksək qiymətləndirərək, onun müasir tarixində Səməd Vurğunu xüsusilə qeyd edərək, onu öz müəllimi adlandırırdı. Onun fikrincə, “Səməd Vurğun vasitəsilə Azərbaycan bir baş ucaya qalxıb.” Azərbaycan musiqisi haqqında nə düşündüyünü soruşduqda, məşhur erməni bəstəkarı Aram Xaçaturyan Ü.Hacıbəylinin, Q.Qarayevin, F.Əmirovun və A.Məlikovun yaradıcılığı haqqında çox yüksək sözlər deyərək, öz əsərlərində, xüsusən də “Qayane” və “Spartak” baletlərində Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərindən geniş istifadə etdiyini etiraf edirdi. O söyləyirdi ki, əslən naxçıvanlı olan anasının uşaqlıqda ona zümzümə etdiyi, oxuduğu xalq mahnıları ömürlük onun beyninə həkk olunub. SSRİ-nin nüfuzlu mədəniyyət xadimlərindən Azərbaycan poeziyası və musiqisi barədə yüksək qiymətlər və etiraflar eşitmək çox qürurverici idi. Azərbaycan musiqisi ilə bağlı daha bir xatirə. 1970-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinin tələbə və inşaat briqadası yay tətilində Macarıstan Xalq Respublikasına işləməyə getmişdi. Polşa, ADR, Bolqarıstan, Macarıstanın özünün və Leninqrad universitetlərinin tikinti qrupları da orada işləyirdi. Son ziyafətdə 7 tələbə və inşaat komandaları arasında keçirilən müsabiqənin yekunları və qalibləri elan edilərkən, tədbirin ortasında təşkilatçılar komandalar arasında mahnı müsabiqəsi də elan etdilər. Bizim komandanın üzvləri hamının sözlərini biləcək mahnı seçməkdə çətinlik çəkirdi. Bir qədər düşündükdən sonra yadıma Qənbər Hüseynlinin “Cücələrim” mahnısı gəldi və mən onu oxumağı təklif etdim. Məlum oldu ki, hər kəs mahnının sözləriylə hələ uşaqlıqdan tanışdır. Bizim ifamız zamanı digər komandaların bəzi üzvləri də bizə qoşuldular və səsvermə ilə yekdilliklə, alqışlarla mahnımız qalib gəldi. Bu hadisənin o anda nə dərəcədə qürurverici olduğunu, qəlbimdə hansı hisslər yaratdığını təsəvvür edirsiniz! Yeri gəlmişkən, yerinə yetirilmiş işlərə görə də komandamız 1-ci yeri tutmuşdu. Mən tələbə və inşaat briqadasının komandiri kimi Macarıstan Komsomolu Mərkəzi Komitəsinin (KIZ) Fəxri Fərmanı və Moskvaya gəldikdən sonra isə Moskva Şəhər Komsomol Komitəsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olundum. Macarıstanlı dostların və digər dəstələrin üzvlərinin söhbət zamanı Moskva Dövlət Universitetinin tələbə-inşaat dəstəsinin komandirinin azərbaycanlı olmasını xüsusi şəkildə vurğulamaları da mənə qürur verir, sevinc hissi bəxş edirdi. Yeri gəlmişkən, bir qayda olaraq, Moskva Dövlət Universitetinin xaricdə işləməyə gedən tələbə-tikinti dəstəsinin rəhbəri fakültə və Universitet komsomol və partiya komitələrində razılaşdırılmalı və təsdiq olunmalı idi.

A.Y. – Uzun illər professor, kafedra müdiri, dekan, 1-ci prorektor işlədiyiniz Moskva Dövlət Biznesi İdarəetmə Akademiyasında da, Azərbaycanla bağlı xatirələriniz maraqlıdır...

Ə.A. – Akademiyada rəqs şousu müsabiqələrində tələbələrim Azərbaycan rəqsləri ilə nömrələr hazırlayırdı. Yeni il, 8 mart və digər bayram axşamlarında bütün professor-müəllim heyəti bu tədbirlərin kulminasiya zirvəsini, Azərbaycan rəqslərinin səslənməsini səbirsizliklə gözləyiərdilər. Bu anda məclis xeyli canlanar, xüsusi bir rövnəq alardı. Mən isə qürur içində hər bir həmkarımla, xüsusilə qadın həmkarlarımızla rəqs etməkdən və onların gündən-günə bizim oyun ritmlərini öyrənmələrindən zövq alardım. Akademiyanın Elmi Şurasının iclaslarında, elmi konfranslarda və digər tədbirlərdə də bu və ya digər kontekstdə mütləq mənə doğma olan AZƏRBAYCAN sözü səsləndirilərdi!

Hörmətli Araz müəllim, bütün bu xatirələrlə mən yalnız öz əminliyimi ifadə etmək istədim ki, bizim hər birimiz öz biliyimiz, intellektual səviyyəmiz və digər imkanlarımız daxilində yaşadığımız xarici ölkələrdəki diaspor təşkilatları vasitəsilə fərd olaraq və ya təşkilatlanaraq, kollektiv şəkildə ölkəmiz haqqında düzgün, yüksək fikir, təəssürat yaradılmasına öz töhfəmizi verə bilərik. Daim xalqımızın, tarixi Vətənimizin müsbət imicinə, eyni zamanda yaşadığımız ölkə ilə Azərbaycan arasında, xalqlarımız arasında dostluq, tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə və inkişafına töhfə vermək iqtidarında olmalıyıq!

A.Y. – Dağlıq Qarabağın işğalı, itirilmiş torpaqlarımızın geri qaytarılması, Vətənimizin ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi ilə bağlı problemlərin həlli hər bir Azərbaycanlını, o cümlədən xaricdə yaşayan soydaşlarımızı səfərbər etmişdi, hər kəs öz imkanı, bacarığı daxilində ümumi Qələbəyə öz töhfəsini verməyə səy edirdi.

Ə.A. – Keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayaraq 30 il ərzində, xüsusən də 44 günlük Vətən müharibəsində, demək olar ki, bir çoxlarınız kimi mən də hər gün, hər an xüsusilə ziyalılar, bir çox universitetlərin professor-müəllim heyəti arasında, digər auditoriyalarda aktiv fəaliyyət göstərərək, Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı həqiqətləri izah edir, onlara başa salmağa çalışırdım. Münaqişə başladığı andan bu günə qədər bu mövzuyla bağlı iştirak etdiyim bütün müzakirələrdə mən qarşıma bir məqsəd, qeyri-erməni millətlərə (ermənilər onsuz da tarixi saxtalaşdırmaqda ustadırlar), ilk növbədə ruslara münaqişənin həqiqi səbəblərini, onun yaranma və inkişaf mərhələlərini, bu münaqişədə Rusiyanın tutduğu mövqeyini, Rusiya imperiyasının bütün dövrlərdə əzəli torpaqlarımızda İran, Türkiyə, Livan, Suriya və başqa ölkələrdə yaşayan ermənilərin yerləşdirilməsində, Azərbaycan türklərinin dəfələrlə Ermənistandan deportasiya olunmasında, Qarabağın ermənilərə təhvil verilməsində rolunu açıqlamaqla, başa salmaqla, dəlillərlə sübut etməklə onları özümüzə tərəfdaş etməyə çalışmaq olmuşdur. Bu mənada əlimdə olan materiallar, faktlar, topladığım ədəbiyyat həmişə köməyimə gəlmişdir.

Bu mövzularla bağlı görüşlərdə, söhbətlərdə, müzakirələrdə işğal altında olan doğma torpaqlarımızın mənfur qonşu işğalçılardan azad edilməsi üçün, Vətənimiz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasını təmin etmək uğrunda Ali Baş Komandanın, Respublika Prezidentinin rəhbərlik etdiyi Qalib ordumuzun ədalətli müharibəsini təkzibolunmaz şəkildə, əzmlə sübut etməyə çalışmışam. Bu gün hər bir azərbaycanlı kimi mən də Qələbəmiz, Qalib xalqım, Qalib Vətənim, Qalib ordum, onun Ali Baş Komandanının, dərin, strateji düşüncəli, uzaqgörən, dünya səviyyəli siyasətçinin, prezidentimiz İlham Əliyevin müdrikliyi və əzmkarlığı sayəsihdə başımı dik tutaraq qürurla addımlamaqdan məmnunluq duyuram!

44 günlük Vətən müharibəsində qazanılmış tarixi parlaq Qələbənin tariximiz üçün misilsiz əhəmiyyəti artıq əbədi olaraq milli şüurumuzda qızıl hərflərlə həkk olunub. Təbii ki, Vətəndən xaricdə yaşayan hər birimiz qürur duyuruq ki, ərazisinin bir parçası işğal edilmiş Azərbaycanın övladları yox, ərazi bütövlüyünü bərpa etmiş vahid Azərbaycanımız olan tarixi Vətənimizin qürbətdə yaşayan övladlarıyıq.

Allah bu Qələbə uğrunda canlarını qurban vermiş şəhidlərimizə rəhmət eləsin! Onların müqəddəs ruhu qarşısında baş əyirəm!

Bu gün isə “Qərbi Azərbaycan icması”nın yaradılması, onun gündəlik fəaliyyəti, Qərbi Azərbaycana qayıdış proqramının uğurla həyata keçirilməsi Qədim torpaqlarımız olan dahi Dədə Ələsgər yurdu Göyçə mahalına, Zəngəzura, İrəvana, Dərələyəzə möhtərəm Prezidentimizin ifadə etdiyi kimi sülh yoluyla qayıdacağımıza hər birimizin inamı böyükdür!

A.Y. – Moskvada yaşayan diasporumuzu birləşdirməyə, orada milli-mədəni dəyərlərimizi qoruyub saxlamağa, tanıtdırmağa, inkişaf etdirməyə məsuliyyət daşıyan “Moskva Azərbaycanlılarının Milli-Mədəni Muxtariyyəti”nın fəaliyyəti haqqında nə deyə bilərsiniz?

Ə.A. – Təəssüflər olsun ki, son illər bu qurumun rəhbərliyinin fəaliyyətsizliyi, onun işinə biganə, laqeyd yanaşması nəticəsində təşkilat durğunluq dövrünü keçirirdi. Sevindirici haldır ki, təşkilatın 2 il əvvəl demokratik yolla seçilmiş yeni rəhbərliyi qısa müddət ərzində fəallıqla, Moskvada yaşayan ziyalılarla geniş məsləhətlər keçirərək düşünülmüş proqram, fəaliyyət strategiyası əsasında çalışaraq bu təşkilatın işinə yeni nəfəs gətirməyə, Moskvada Azərbaycan diasporunun birliyinə, konsolidasiyasına, Rusiya ilə Azərbaycan arasında dövlətlərarası münasibətlərin davamlılığını təşviq etməyə və real münasibətlərə kömək etməyə nail olmuşdur. Bu vacib işdə “Moskva Azərbaycanlılarının Milli-Mədəni Muxtariyyəti”nin rəhbəri, Moskva veteranları və əlilləri üçün bir çox layiqli, nəcib işlər görmüş Bəxtiyar Həsənovun tükənməz enerjiyə, vacib biliklərə malik düşüncəli rəhbər, təcrübəli sahibkar, xeyriyyəçi iş adamı kimi göstərdiyi səylər təqdirə layiqdir. Onun təşkilatda kollektivi ilə birlikdə yaratdığı işgüzar ab-hava, Moskvanın ayrı-ayrı elm, təhsil, mədəniyyət ocaqlarında, dövlət qurumlarında gördükləri tədbirlər vasitəsilə gündəlik çoxşaxəli fəaliyyəti xalqımız, tarixi Vətənimiz haqqında, onun milli-mədəni-mənəvi dəyərlərini qoruyaraq, onlar haqqında tarixi həqiqətləri Moskva, Rusiya ictimaiyyətinə çatdırmağa, Moskvadakı soydaşlarımızın hüquqlarını müdafiə etməyə, Rusiya və Azərbaycanı birləşdirən çoxsahəli əlaqələrin qarşılıqlı faydalı şəkildə intensivləşdirilməsinə, hərtərəfli inkişafına və dərinləşməsinə bir diaspor təşkilatı kimi davamlı körpü rolunu oynamağa yönəldilmişdir!

A.Y. – Müsahibə üçün vaxt ayırıb suallarımızı cavablandırdığınız üçün sizə təşəkkür edir, elmi və digər fəaliyyətinizdə yeni uğurlar diləyirəm!

Ə.A. – Mən də sizə cansağlığı, uğurlar diləyirəm!

P.S. Professor Ələddin müəllim haqqında daha geniş məlumatı Vikipediyadakı Ələddin Allahverdiyev adlı 9 dildə (Azərbaycan, rus, ingilis, alman, türk, fransız, gürcü, qağauz, Cənubi Azərbaycan) verilmiş məqalədən oxuya bilərsiniz.

Ələddin müəllimin ailəsi haqqında qısa məlumat:

Həyat yoldaşı Kəngərli Məhsəti M.V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin kimya fakültəsini və onun aspiranturasını bitirmişdir. Kimya elmləri namizədi, materiaşünaslıq sahəsində çoxsaylı elmi məqalələr müəllifidir.

Ələddin müəllimin bir oğlu, bir qızı, dörd nəvəsi var.

Oğlu, Allahverdiyev Toğrul “Beynəlxalq iqtisadiyyat” ixtisası üzrə Rusiya Federasiyasi Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik Akademiyasını və “Təşkilat menecmenti” ixtisası üzrə Rusiya Dövlət İdarəetmə Universitetini “Fərqlənmə” diplomları ilə bitirib. İqtisad elmləri namizədidir. Elmi monoqrafiyanın, 30-dan çox elmi məqalənin müəllifidir. Amsterdamda “Eurasian Resources Group” (“Avrasya resurslar qrupu”) kompaniyasında icraçı direktor vəzifəsində çalışır.

Qızı, Allahverdiyeva-Rəfibəyli Aytən İ.M.Seçenov adına Moskva Dövlət Tibb Akademiyasını “Fərqlənmə” diplomu ilə bitirmişdir. Qətər dövlətinin paytaxtı Doha şəhərində plastik cərrahiyyə üzrə həkim işləyir.

Professor Ələddin Allahverdiyevin elm, texnika və təhsil sahələrində qazandığı nailiyyətlərə görə aldığı bəzi mükafat və təltiflərini də nəzərinizə çatdırıram:

– Rusiya Kosmonavtika Federasiyasının Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, general-leytenant, Lenin mükafatı laureatı, professor, texnika еlmləri doktoru, kosmik proqramlar üzrə Dövlət komissiyasının sədri Georgi Aleksandroviç Tyulin adına medal;

–Rusiya Elmlər Akademiyasının nəzəri və tətbiqi mexanika üzrə Milli Komitəsinin görkəmli alim-mexanik, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik, professor, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, dörd Lenin ordenli, bir neçə Dövlət mükafatı laureatı Xəlil Əhmədoviç Raxmatulin adına medal;

– Üç dəfə – 1975, 1977 və 1980-ci illərdə Sov.İKP MK-nın, SSRİ Nazirlər Sovetinin, Həmkarların MK-nin, ÜİLKGİ MK-nin təsis etdiyi “Sosializm yarışının qalibi” döş nişanları;

– “Moskvanın 850 illiyi” dövlət medalı;

– “M.V. Lomonosov adına MDU-nun 250 illiyi” yubiley medalı;

– “Rusiya Federasiyasının ali peşə təhsilinin fəxri işçisi” adı;

– Ümumrusiya Sərgi Mərkəzinin qızıl medalı;

– Ümumittifaq Elmi Tibbi-Texniki Cəmiyyətinin Mərkəzi İdarəsi Rəyasət Heyətinin baxış-müsabiqəsinin qalibi diplomu;

– 4 il dalbadal (2001–2004) Moskva Hökumətinin təhsil sahəsində elm və texnologiyalara dair təsis etdiyi “Moskva Qrantı” müsabiqəsinin laureatı adı və pul mükafatları;

– Rusiya Federasiyasının, bəzi xarici ölkələrin, bir çox beynəlxalq qurumların, təşkilatların çoxsaylı fəxri fərmanları, diplomları və s.

Araz Yaquboğlu

tədqiqatçı-jurnalist, AJB-nin və AAB-nin üzvü.