“Şeir boyda şair” – Gülnar SƏMA yazır…

Uzun illərdən bəri şirin-şirin qoşmaları, təcnisləri, gəraylıları aşıqların, xanandələrin ifasında, poeziyasevərlərin dodağında qanadlanan Sərraf Şiruyə müasir ədəbiyyatımızın zənginləşməsində payı olan istedadlı şairlərimizdən biri kimi- özünü belə özününkiləşdirir; “Görmürsənmi, saç-saqqalım qırovdu, Mənim yurdum Xan Keytidi, Murovdu”- deyən şairin simasında vətənnüma bir əzəmətin kök saldığını görürük. Ot kökü üstə necə bitibsə, onu yerindən tərpətmək mümkünsüzlüklə uğraşmağa bərabərdi:Şəhər gur olsa da, kənd əzəlimdi,Süslü qoşmalarım, tər qəzəlimdi,Yenilməz ərənim, şux gözəlimdi,Mən elsiz yaşaya bilmərəm, qardaş.Bu xitab boş-boşuna müraciət deyil. “Pozub bu yaşımda içdiyim andı, Mən elsiz yaşaya bilmərəm, qardaş”- söyləyən şairin şəhərlə kəndi çox ustalıqla ikili standartlarla müqayisəsi diqqəti cəlb edir. Gur şəhərlə müqayisəyə əzəlimiz olan kəndi nümunə göstərir. Sonra da onun orijinal epitetlərini nümayiş etdirir; süslü qoşma, tər qəzəl. Maraqlı janrların ortaq nöqtəsi olmayan ortaqlığını göstərməyə can atır. Belə ki, milli janrımız olan qoşma heca vəznində bəndlərlə yazılır, lakin əcnəbi janr olan qəzəl əruz vəznində beytlərlə yazılır. Bəs, görəsən, şair nədən bu iki janrın oxşarlığını tapmağa can atıb!? Yəqin ki, əsas məsələ onların hər ikisinin son misralarının eyni qafiyəyə tabe olmasıdır. Qoşmada dördüncü, qəzəldə ikinci misralar həmişə öz həmqafiyəsinə sadiqdir. Bu da sübut edir ki, şair ikinci misrada işlətdiyi “qəzəl” sözünü sadəcə “əzəl” və “gözəl”ə qafiyə xatirinə yazmayıb. Kəndlərimiz elə doğma ocaqlardır ki, orada qoşma kimi öz qanımızdan olanlar da, qəzəl kimi bizə pənah gətirənlər də mehribanlıqla yaşaya bilirlər. Şair bölgələrimizə çəkinmədən əsl qiymətini verir. “Cənnət dеdikləri düzdürsə əgər, Cənnətdən səfаlı yеrdi Kəlbəcər”. Vurğulanır ki, əgər həqiqətən də dini dünyagörüşünə əsaslanan cənnətməkan bir yer varsa, onu bu dünyada da görmək olar. Amma birdən yada düşür ki, Kəlbəcər nə vaxtdı əsl cəhənnəmi elə bu dünyada yaşayır. Bu aqibəti yaşayan təkcə bir şəhər olsaydı nə vardı ki…Şişdağ Keyti səmtə gözünü dikib,Keyti ağı deyib, boynunu büküb.Deyirlər ki, Alagöldən perikib,Sonam, a Kəlbəcər, sonam, a Göyçə!Anam, a Kəlbəcər, anam, a Göyçə!Bənddə məqsədyönlü şəkildə zəbt olunmuş toponomik ərazilərin adı çəkilir. “İnan bir bu sözümə: sən üçün göz yaşlarım, Göllənsə ləpələri ətək-ətəkdi, Göyçə”. Şair qoynunda doğulub, boy atdığı ana Göyçəni inandıracağına çətinlik çəkəcəyini zənn edir. Lakin son ümidinin hələ də ümidləndiyini xatırlayır. “Ömrümün son anında ümidim, gümanım var, Yanağım torpağına söykənəcəkdi, Göyçə”.Bu həsrətin sona yetməsinə inamını itirmək istəmir, çünki sonunda onu şirin vüsal gözlədiyindən əmindir:Şirin öpüş alım bulaqlarından,Sərin meh istəyim yaylaqlarından,Tökülüm sinənə yanaqlarından,Ağlar gözlərinin yaşına dönüm.Doğma torpağının bulaqlarından alacağın öpüşə həsrət qalmağın hüzünlü aqibəti hiss olunur. Hələ özünü istəyə bilmədiyimiz yaylaqların mehini də istəyə biləcəyinə inanır. “Hüsnünə tamaşa eyləmək üçün, Uca qayaların qaşına dönüm” – söyləyir. Bu məqsədin çox yozumları var. Dilimizdə qayaların qaşı anlamında çoxmənalılıq var. Həm də “qaşına dönüm” ifadəsində “dönmək” feili geriyə qayıdım mənasını da verir. Yurd-yuva niskilli şair bu geri dönüşün vacibliyini də nəzərə çatdırır, çünki:Müşgülüm düşüb dərinə,Bir dərdim həsrət birinə.Ər babamın yurd yerinə,Gəlib özgə dəyə düşüb.Özgələrin dəyə qurub, yurd saldığı yerlərdən bizim izimiz silinməkdədir. Bu elə bir dərinliyə düşmüş müşkildi ki, onu hansı dəli quyuya atıbsa, indi dünyanın bütün ağıllıları yığılır, çıxara bilmir. Bəlkə də, istəsələr o quyuya daş atanların daşlarını çoxdan atardılar, amma nədənsə, dərdlərimiz bir-birinə həsrət qala-qala qalıb. Bu da şairin əhvalına təsirsiz ötüşmür:Sərraf Şiruyəyəm, halım pərişan,Hər saçım həsrətdən verir bir nişan.Gözlərim ağlardı, ürəyim şan-şan,Ömrümün sən görən vədəsi deyil.Göründüyü kimi, ustad sənətkarın yaradıcılığı yalnız yurd niskilli əsərlərlə məhdudlaşmır. Didaktik məzmunlu şeirlər də novatorluğu ilə seçilir:Çoxu əməlinin oldu qurbanı,Bir kimsə demədi, günah öldürdü.Lənət də yağdırdı çoxu göylərə,Dedilər – yazığı Allah öldürdü.Etdiyimiz əməlləri törədərkən nəyin günah, nəyin savab olduğunun fərqinə varmırıq. Sən demə, ciddiyə almadığımız bir çox şeylər ömrümüzə günah kimi yazılır. Üzü göylərə ünvanladığımız lənətlərin məhvimizə bədəl olduğunun fərqinə varmırıq. Amma unutmaq lazım deyil ki, hər “yazığın” qismətində Allah tərəfindən müəyyən olunmuş bir ölüm ərməğanı var. Biz sadəcə olum və ölüm anları kəsişənə qədər bizə verilən zaman kəsiyinə məharətlə sahib çıxmalıyıq. “Tənbəl hey söylədi: “Allaha pənah”, Bax, o yazığı da pənah öldürdü”. Bu doğrudan da belədir, lazım olmayan anda həyatdan “tayımaut” götürməyin də nəticəsi ürək açan olmur. “Çoxları özünü atdı meydana, Kürəyi dəyməyən yerə görmədim”-qənaətindən də belə nəticə çıxır ki, uduzacağını bilə-bilə qələbə eşqinə düşmək də məğlubiyyətə aparır. “Yetişməmiş meyvə, dəyməmiş bostan, Zavala düşməsə, dərilər? Yox, yox!”Qəm-kədər əlindən ürəyimdə yük,Gərgədan yükündən ağır olubdu.O qədər barmağım haqdan yazıbdı,Qatır beli kimi yağır olubdu.Bu bənddə şair çox maraqlı bir bənzətmə verir; haqdan yazan barmaqla yağır olmuş qatır beli. Müqayisə qeyri-adi olsa da, düşündürücüdür. Yəni bu qədər haqqa çağırış missiyalı yazılar yazılır, onların bir xeyri yoxdusa, bu qədər əziyyəti nə üçün çəkirik!? Qəribə budur ki, qatır insanlar üçün işləyirsə, insanlar bundan yetərincə faydalanır, amma insan insanı haqqa dəvət edirsə, bu nəticəsiz qalır. Bu da şairi heyvanların rəftarına da müdaxilə etmək zorunda qoyur:Sus! Ey qəlbi təşnə, yaralı bülbül,Sənin ki, səsinə biganələr var.Dağılma bəxtimtək, ey qara tellər,Səni darıyacaq yad şanələr var.Deyəsən, bülbül də insanlar üçün haqq nəğməsi oxuyurmuş ona görə də, onun da səsinə biganə qalırlar. Sənətkar cansızlara qədər müraciətlərini davam etdirir. “Yanıb külə dönmə, ey şam, ey çıraq, Yarasa ürəkli pərvanələr var”. Daha tutarlı əsaslara istinad edir. “Caynağı tutanların pulu dağlar oynadır, Fəqir-füqara üçün pul ova dönüb indi”. Əgər vaxtı ilə dahi şairimiz Füzuli eşqin gücündən bir dağı bir dırnaq ilə qoparırdısa, indiki pullular bir dağı bir caynaq ilə də qoparırlar. Kasıb fəqirlər isə pul ovuna çıxsalar da, güllələri boşa çıxır. Bunun da özəl səbəbləri var. “Seyid tamahına satdı cəddini, Axund, molla din-imanı korladı”. Aydınca görünür ki, hər həs öz ixtiyar sahibi olduğu sahəni korlayır:Gördükcə yaşılbaş, qırmızı donlu,Getdi qulluğuna xonçalı, xonlu.Zinalıq eylədi ətəyi unlu,Dəyirmançı dəyirmanı korladı.Ümumiyyətlə, Sərraf Şiruyənin didaktik fikirləri yetərincədir. Ustad şairin bu cürə əsərlərinin alt yapısında dünyagörmüş bir el ağsaqqalının nurlu siması görünür. “Şamın şöləsinə pərvanə yanar, Yarasa ömründə çıraq görməyib” və ya “Mən yaltağı tanıyıram, Qurumsağın tayı kimi” misraları fikrimizə haqq qazandırır:Çay var kükrəsə də, suyu içilməz,Sısqa var, damlası baldan seçilməz.Elə günah var ki, ondan keçilməz,Qan var bağışlanır, üzə çəkilmir.Bu nümunədə maraqlı qarşılaşdırmalar verilmişdir. Kükrəyən çayın suyunun içilmək şansı olmaya da bilər. Amma ki, elə sısqa bulaq olar ki, onun bir qətrə suyu baldan da dadlı olar. Şair bu müqayisələrə günahı da əlavə edir. “Günahdan keçilməz” ifadəsi bir neçə cür başa düşülür. Həm günahından keçmək olmaz, həm də elə günahlar var ki, onlardan yan keçmək mümkün olmur. Məsələn: qanı bağışlamq kimi. Bu da iki cür anlaşıla bilər. Bir kimisə tökdüyü qana görə bağışlamaq, bir də kimisə qana salmaq, onu qan tökməyə məcbur etmək. Qanın üzə çəkilməsi də müxtəlif cür anlaşıla bilər. Bu yerdə ikili məna ilə qarşılaşırıq, həm həqiqi, həm də məcazi. Qanı qurban kəsən zaman üzümüzə-alnımıza çəkirik ki, bu da həqiqətən üzə qan çəkilməsidir. Məcazi mənada qanın üzə çəkilməsi isə o deməkdir ki, tökülən qanı kiminsə üzünə gəlmək. Şairin həyati müşahidələri davam edir, “Kömür də qaradı, ancaq sürmətək, Nə qaşa, nə də ki, gözə çəkilmir”. Bu misralarda isə eyni rəngliliyin müxtəlif çalarlılığı üzə çıxır. Bir başqa şeirində isə dilimizdə işləkliyi olmayan sözün işlədilməsi maraq doğurur:Düzlükdən dəm vuran yalançı imiş,İlandan qorxanlar ilançı imiş,Cərrah cərrah deyil, palançı imiş,Dünyada nə qədər palançı varmış.Bu bənddə diqqəti çəkən “ilançı” sözüdür ki, onun ədəbi dildə və ya xalq danışıq dilində istifadəsinə rast gəlmək olmur. Başqa bir şeirində isə peyzaj lirikasının fərqli rəsmiylə qarşılaşırıq.Sərin meh – çöllərin təmiz nəfəsi,Yarpaq pıçıltısı, meşənin səsi.Duman dərələrin həya pərdəsi,Qayalar dağların oğludu, oğlu.Bəndin hər misrasında bir yenilik nəfəsi göz oxşayır. Mehin nəfəslə, yarpaq pıçıltısının meşə səsiylə, dumanın həya pərdəsiylə təşbet edilməsi çox uğurlu alınıb. Qayaların dağlarla belə qan qohumu olması fikri isə yeni deyim formasıdır. Bu ata-balalar həmişə bir-birinə dayaq olubdur. Təbiətdən yazdığı şeirlərdəki özünəməxsusluğu onun sevgi tutumlu şeirərində də sezmək mümkündür:İlk eşqin həsrəti, ilk eşqin dağı,Sevən ürəklərdə xal kimi qalır.Dönür xatirəyə ilk görüş günü,İlk öpüş dodaqda bal kimi qalır.Bu bənddə dörd dənə ilki olan obyektin poetik mənalandırılmasını görürük. Bunlar ilk eşqin həsrəti və dağı, ilk görüş və ilk öpüşdür. Əslində bu ilklər barədə ədəbiyyatda kifayət qədər poetik nümunələr var, lakin bunların hamısının bir arada bu cür əlaqələndirilməsi çox orijinal alınıb. Bu üzdən də yazar vurğulayır ki, “Mən eşq dəlisiyəm, sən rütbə, şöhrət, Mən səni ağlayım, sən məni ağla”. Qəribə burasıdır ki, hərəsi bir şeyin dəlisi olan bu sevgi əhli – necə bir-biri üçün ağlaya bilər? Güman ona qalır ki, “Bəlkə, taleyimə, eşqimə mənim, Bitibsən, yeganə bənövşə gəl, gəl”. O bənövşə misallı gözəl üzünü yan çevirəndə şair düşünür ki, “Fələyin verdiyi dərdlərdən betər, O qız ürəyimi dağladı getdi”. Bu qız üzünü hansı tərəfə çevirdisə, orada bir şeir çiçəklədi.Ayın yarısına yar vədə verib,Hesablayın görün, ay yarıdımı?Buludlu gecələr qoymur görünə,Bilinmir Ay bütöv, Ay yarıdımı.Sərraf Şiruyə yaradıcılığında sevgi rahiyəli bu cür təcnislər az deyil. Onlardan bir neçəsini maraqlı örnəklər kimi göstərmək olar:Gördüm camalını yar Aya dönüb,Bir günün çevrilib, yar, aya dönüb!Şiruyə, dərmansız yaraya dönüb,Az qalır canımı o gözlər ala.Yaradıcılığının ümümi mahiyyəti xalq şeirinin gələnəklərindən bəhrələndiyi üçün, başqa janırlara nisbətən təcnis janrında yazmış olduğu şeirlərə şairin poeziyasında daha çox rast gəlinir. Ona görə də, deyə bilərik ki, poeziyasevərlərin sənətkara “Təcnis Şiruyə” adı verməsi heç də təsadüfi deyil. Ümumiyyətlə, təcnis janrı ünlü şairin yaradıcılığında ayrıca bir tədqiqata layiqdi. Bu təcnislər ən müxtəlif mövzuları əhatə edə bilər. Hətta, klassik sənətkarlarımıza ithaf olunanları da var. Nümunə üçün baxaq:Üfüqdən qızaran ağ da ban deyil,Qədəmi sayalı ağ daban deyil,Ağdaban sən görən Ağdaban deyil,Məzarı ay girov, ay əsir dədəm.Təcnisin mövzusundan şeirin Aşıq Şəmşirə həsr edildiyini anlamaq olur. Bu tipli yetərincə misallar gətirə bilərik. Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan Sərraf Şiruyə öz oxucularını həmişə düşünməyə dəvət edir. Gülnar Səma