Yalnız bir dəfə sevdi və heç vaxt ailə qurmadı – Qeyb olan şair

Məhəmməd Hadi yaradıcılığının əsas hissəsini vətənə, millət sevgisinə, onun azadlığına, hürriyyətinə həsr edən şairlərdəndir. Xalqının maariflənlənməsi, günəşli sabahı üçün öz ömrünü belə gözə alan, fəda edən ədiblər kimi Məhəmməd Hadi də çətin, ağır, keşməkeşli həyat sürüb.

Yetimlik, nənə və əmi sığınacağı, nakam eşq, didərgin ömür, qürbət, aclıq, səfalət, ağrılar...Tənha ömür və naməlum ölüm.

Məhəmməd Hadi (Ağa Məhəmməd Əbdülsəlimzadə) 1879-cu ildə Şamaxı şəhərində doğulur. Hadinin naxışına bütöv, xoşbəxt ailədə doğulmaq düşür. Lakin bu xoşbəxtliyin ömrü az olur. Atası Əbdülsəlim o hələ 9 yaşında olarkən vəfat edir. Atasını itirən Hadinin anası da onları tərk edir. İkinci dəfə ailə qurur. Kiçik Hadi bacıları Əsma və Sahibə ilə nənəsi Teyyibə xanımın və ata qohumlarının himayəsində qalır.

Oxumaq eşqi

İbtidai təhsilini Şamaxıda məhəllə məktəblərinin birində alan Hadi sonralar Abbas Səhhətin atası Əliabbas əfəndinin təsis etdiyi məktəbdə oxuyur. Ərəb və fars dillərini öyrənir. Ərəb dilini mükəmməl şəkildə öyrənməsinə kömək edən himayədarı Mustafa Lütfi İsmayılzadə olur.

Mustafa Lütfi onun tərbiyəsində, təhsilində xüsusi iz qoyur. Lakin ədibin yaxın dostu Seyid Hüseynin də yazdığı kimi Hadinin xaricdə təhsil almasına Mustafa Lütfinin maddi imkanı çatmır. Gənc şair bu arzusuyla hansı qohuma ağız açırsa, xahiş edirsə heç kim ona kömək etmir. Şair özü arzusunun puça çıxmasını böyük təəssüflə qələmə alır:

Oxumaqçın nə qədər dadu fəqan etdimsə,
Olmadı zərrə əsərbəxş şu istimdadım.
Dağa dersən eşidir, sonra verir əksi-səda,
Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.

Qadın vəfasızlığı

Həyatın amansız üzü ilə çoxdan tanış olan Hadinin sevdiyi qız da başqa birinə - Hadidən zəngin, varlı biri oğlana ərə gedir. Ona həyat verən anası və onu həyata bağlayan sevgilisi tərəfindən tərk edilən Hadi ömrünün sonuna qədər tək yaşayır, ailə qurmur.
1905-ci ildən dostluq etdiyi Abdulla Şaiq bu haqda yazırdı: "Bir dəfə Hadiyə evlənməyi haqqında zarafat etdim. O, çox ciddi halda dedi: Allah bəlalarını versin, bu qadınlarda bizi anlayacaq baş, hiss edəcək ürək var?"

1902-ci ilin qışında yaratdığı fəsadların miqyasına görə Şamaxı tarixinin ən güclü zəlzələsi baş verir. Şəhər viran qalır, evlər uçur, dağılır, insanlar öz yurdlarından didərgin düşürlər.

Hadinin də taleyinə doğma elini tərk etmək yazılır. Bu hadisəni Ömər Faiq Nemanzadənin xatirələrində oxuyuruq: "Baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra bir çox şamaxılılar kimi Məhəmməd Hadi də doğma şəhərini tərk etməyə məcbur olmuş, evlərinin ənqazını (tör-töküntü) 200 manata sataraq Kürdəmirə getmişdi".

Tacir, müəllim, şair

Məhəmməd Hadi Kürdəmirdə əvvəl ticarətlə məşğul olur. Ticarətin Hadi dünyasından uzaqlığı işin tez sonlanması ilə nəticələnir.

Kürdəmirdə yaşayan digər şamaxılı maarifpərvər Ağa Əfəndi ilə birgə məktəb açaraq müəllimlik edir. Kürdəmirdə yaşadığı illərdə (1902-1906), daha dəqiqi, 1905-ci ildə "Həyat" qəzetində ilk şeirləri dərc olunur. Dərc olunan şeirlərinin üslubu və mövzusu ilə oxucuların sevgi və ehtiramını qazanan istedadlı şair Həştərxanda "Bürhani-tərəqqi" qəzetini nəşr edən dostu Mustafa Lütfi İamayılzadənin dəvəti ilə ora gedir. Bununla yanaşı "Həyat" və "Füyuzat"da da şeir və məqalələri ilə çıxış edir.

Əsərlərinin dilinin çətinliyini qeyd etsə də Əli bəy Hüseynzadə Hadini "Kürdəmirdən bizə yazan böyük fazil və böyük alim" kimi qiymətləndirərək "Füyuzat"ı nəşr edərkən Bakıya dəvət edir. "Füyuzat" bağlandıqdan sonra şair "Həqiqət" , "Tazə həyat" , "İttifaq" qəzetləri ilə əməkdaşlıq edir. Bu illərdə yazdığı əsərlərində və məqalələrində azadlıq, millətin tərəqqisi, cəhalət mövzularını qələmə alır.

Ümidlərinin qənimi - İstanbul

1910-cu ildə İstanbula gedir və "Tənin" qəzetində çalışır. Sevdiyi, böyük ümidlərlə getdiyi şəhərdə öz əsərləri ilə yanaşı tərcümələri də dərc olunur. Lakin burda da onun böyük ümidləri parıldamır, işıq saçmır. Sanki uşaqlığında başlayan uğursuzluq onu hər yaşda, hər yerdə - başqa ölkələrdə, başqa şəhərlərdə də izləyir.

Bir neçə inqilabçı ilə birgə Hadi də həbs olunur və sürgün həyatı yaşayır. Salonikdə sürgündə olanda yunanlar onu türk casusu zənn edib öldürmək istəyirlər. Ölümün pəncəsindən şairi bir keşiş xilas edir.

1914-cü ildə Hadi vətənə qayıdır. Əsərlərinin dili kimi taleyi də çətin olan şair həyatdan küsür. Yurdsuz, kimsəsiz şair xəstəliklə mübarizə aparır. "Həqiqəti biz görürük xəyal şəklində" deyən şair xəyal elədiyi həqiqəti yaşadığı həyatda görmək istəyir.

Elə o axtarışla, istəklə, gələcəyə böyük ümidlərlə yenə də yaradıcılıqla məşğul olur. "İqbal" və "Bəsirət" qəzetlərində şeirlər, məqalələr, tərcümələrlə çıxış edir. 1915-ci ildə Qafqaz ordusunda feldşer işləyir. Avstriya cəbhəsinə, Karpata gedib müsəlman əsgərləri arasında alay imamı kimi xidmət edir.

"Hürriyyət əndəlibi" - Azadlıq bülbülü

Millətinin imzasını imzalar içərisində olacağı günə ümid edirdi Hadi. Ona görə də yazırdı: "Ümid ilə yaşayın ki, problemləri həll etmək əzminiz yüksək olsun".

1918-ci ildə tariximizin ən qürurlu hadisəsi baş verir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulur. Hürriyyət sevdalısı Hadi bu şanlı tarixi sevinclə qarşılayır. Bayrağımıza, Milli orduya şeirlər həsr edir. Cümhuriyyətin rəsmi mətbu orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində çap olunur.

Qəzetin ilk sayında, 1918-ci il 15 sentyabrda Məhəmməd Hadinin "Türkün nəğməsi" şeiri dərc olunur:

Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi?
Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?

Qan ilə qazandıq zəfəri, verməriz əldən,
Xof eyləmədik atəşi-dəhhaşe düvəldən
Bir zərrə belə qorxmayırız dəsti-əcəldən,
İstərsə cahan çevrili varsın da təməldən.
Türkün üzü çevrilməyəcək səmti-əməldən,
Türklər geriyə dönməyəcək müslih əməldən.
Yüksək yaşamaq istər ikən cümlə miləldən.

Naməlum ölüm

Yaşadıqlarından dolayı Hadini bir bədbinlik, pessimizm izləyirdi. Hadinin dilinin çətinliyini bir çox ədiblər yazırdılar. Dili çətin idi, amma istədiklərini deyə bilirdi. Lakin görə bilmirdi.

Hadini heç kim başa düşmürdü sanki. Qürurlu şair ömrünün son aylarında da öz şeirlərinə sığınır. Təəssüf ki, mətbuatda şeir çap etdirməklə yaşamaq mümkün olmur. Əlacsız şair hər gün Qubernator bağında şeirlərini satır yaşamaq üçün. Nimdaş geyimli, ömür boyu xalqına maarif, mədəniyyət öyrədən şair çox yaşaya bilmir.

Ömrünün son günlərini Gəncədə keçirən şairin ölüm vaxtı və ölüm səbəbi uzun illər naməlum qalır. Əli Nəzmi onun 1920-ci il may ayında Gəncədə soyuqdəymədən vəfat etdiyini yazır. Abdulla Şaiq isə belə yazırdı: "Hadi, təxminən, 1919-cu ilin axırları, 20-ci illərin əvvəllərində Gəncədə birdən-birə qeyb oldu".
Bəli, o, yox olur. Xoşbəxt ailədə doğulan, amma heç vaxt ailə, yuva sahibi olmayan, ömrünü xalqının mədəniyyətinə sərf etmiş didərgin şair, azadlıq bülbülü bir yaz günü öz həqiqətlərinin arxasınca uçur...(teleqraf.com)

Müəllif: Günay Şahmar