1956-cı ilin inanılmaz olayı: Üçrəngli bayrağımızı Qız qalasında kim dalğalandırmışdı?

Çingiz Abdullayev ad-soyadını eşidərkən yəqin ki, əksəriyyət məşhur dedektiv yazar, xalq yazıçısı Çingiz Abdullayevi nəzərdə tutduğumuzu anladı. Amma heç də elə deyil, Azərbaycan tarixində bir Çingiz Abdullayev olub, o, başına gətirilən saysız-hesabsız dəhşətlərə baxmayaraq, heç zaman vətən uğrunda mübarizəsindən dönməyib. Ömrünün çox hissəsini sürgün, həbsxana, mühacirət və nəzarət altında keçirən bu adam ölüm anında, qüvvəsinin tükəndiyi bir zamanda belə mübarizə aparıb...

Çingiz Abdullayev və Cahid Hilaloğlu: 1956-cı il 28 may günü Qız qalasına üçrəngli bayrağımızı sancan qəhrəmanlar.

Bu iki gənc bu əməllərinə görə bütün gənclik illərini həbsxanalarda, sürgünlərdə çürüdüb. Cahid və Çingizin mübarizəsinin ən pik nöqtəsi üçrəngli Azərbaycan bayrağını Qız qalasının başına qaldırmalarıdır.

Bu dəfə SSRI “NKVD”nin qılınc oynatdığı bir zamanda Azərbaycan istiqlalı uğrunda mübarizə aparan və qadağan edilən üçrəngli Azərbaycan bayrağını Qız qalasının başı üzərində dalğalandıran ictimai fəal, maarifçi Çingiz Abdullayevdən söhbət açılacaq. 1929-cu ildə Laçın rayonunda anadan olan Abdullayevin 1990-cı illərin sonlarında İsveçrənin Bern şəhərində vəfat etdiyi deyilir. Ölüm tarixinin ehtimal olmasının xüsusi bir səbəbi var. 1991-ci ildə qocalıb, əldən düşən, kimsəsiz Çingiz Abdullayevə İsveçrə höküməti siyasi sığınacaq verir. Onun son sorağı 1998-ci ildə Bern şəhərindən alınır.

Mühacirlərin vətəndəki nümayəndələri

1940-cı illərin sonları - 1950-ci illərin əvvəllərində vətəndən kənarda yaşayan mühacir aydınlar yenə sakit oturmur, buraxdığı dövrü nəşrlər və bir para işlərlə mübarizələrini davam etdirirdilər. Vətəndə isə onlarla sıx təmasda olan, mühacirlərin buradakı nümayəndələri kimi fəaliyyət göstərən əsas zümrə tələbələr idilər. Bu tələbələrdən ikisi xüsusi canfəşanlığına görə seçilirdi. Onlar Teatr İnstitutunun tələbələri Çingiz Abdullayev və Cahid Hilaloğlu idilər. Gizli istiqlal savaçıları əvvəlcə vahid dərnək altında fəaliyyət göstərmək istəsələr də, rejimin xüsusi orqanları bundan xəbər tutur. Xüsusi xidmət orqanları onların yazdıqları vərəqlərin izinə düşür. Beləliklə, 1948-ci il avqustun 28-də Çingiz Abdullayev Bakıdakı Voroşilov rayonunun 3-sü sahəsində mühakimə edilir və Azərbaycan SSR CM 213-cü maddəsinin 2-ci bəndi ilə - yəni “dələduzluqla dövlətə və ya ictimai idarəçiliyə zərər vurmaq”da ittiham olunur, 3 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilərək institutdan qovulur. O, cəzasını SSRİ-nin ən sərt rejimli həbsxanalarında çəkir və 1950-ci il iyunun 19-da azadlığa buraxılır. Lakin bundan sonra onun Bakıda yaşamasına və işləməsinə icazə vermirlər.

Türkiyəyə gedərkən necə yaxalandı?

İlk həbsi, ilk təzyiqləri Çingiz Abdullayevin faciələrlə dolu həyatının başlanğıcı idi. Məhz Bakıda nəzarətdə saxlanıldıqlarından Çingiz və Cahid istiqlal uğrunda Azərbaycanda mübarizə aparmağın mənasızlığını anlayırlar. Çünki həqiqətən də çox güclü olan və az qala öz kölgələrindən belə şübhələnən xüsusi xidmət onlara heç cür imkan verən deyildi. Odur ki, savaşçılar da başqa aydınlar kimi mühacirətə gedib orada mübarizəni aparmaq yolunu seçirlər. Amma sən saydığını say, gör DTK nə sayır. Folklor İnstitutunun xarici əlaqələr sektorunun müdiri, tədqiqatçı Əli Şamil onların xaricə getmək istəklərinin necə iflasa uğramasından danışır:

“Hər ikisi başa düşür ki, SSRİ-də azad fikirlilərə yer yoxdur. Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizəni onun sərhədlərindən kənarda aparmaq lazımdır. Bunun üçün ən münasib yer isə Türkiyədir. Çünki azərbaycanlı mühacirlər, xüsusən də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərləri də orada idilər.

1956-ci ilin əvvəllərində Çingiz Abdullayevlə Cahid Hilaloğlunun Lerik rayonunun sərhəd kəndlərinin birində işə düzəlmək planının arxasında oradan İrana, İrandan da Türkiyəyə keçmək dururdu. Planlarının reallaşmasına az qalmışdı. Çünkü Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi onların Lerikə işləməyə getmələrini rəğbətlə qarşılamışdı. Lakin Çingiz Moskvada pasport qeydiyyatında olduğuna görə işləri ləngiyir. O, Moskvaya pasport qeydiyyatından çıxmağa gedir. Orada Arxangelskdən xarici ölkələrə işləyən yük gəmilərinə işçi axtardıqlarını görüb Cahidə zəng vurur. Onu Moskvaya dəvət edir ki, birlikdə Arxangelskə gedib yük gəmilərində işə düzəlsinlər. Gəmi xarici ölkələrin birində olanda isə sahilə çıxıb bir daha geri dönməsinlər. Çingiz bunu xaricə keçməyin daha asan və rahat yolu hesab edir.

Cahid sənədlərini hazırlayıb Moskvaya yola düşənədək Çingiz orada amerikalı skripkaçı İsaak Sternomun konsertinin afişalarını görür. Xaricə getməyin yeni planını hazırlayır. Konsertə bilet alır. İsaak Sternoma gül təqdim edərkən Amerika səfirliyinin telefonlarını xəbər alır. Skripkaçıdan öyrəndiyi telefonla Moskvadakı ABŞ səfirliyinə zəng vurur və səfirliyin birinci katibi Natyanel Devislə görüşür. O, Çingizin xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları ilə əlaqəsindən şübhələnsə də, istəyini dinləyir və təkrar görüş təyin edir. Dörd gün sonraya, yəni 1956-cı il mayın 8-ə təyin olunan görüşə Devis deyil, səfirliyin hərbi atteşesi Frenk gəlir. Onunla səfirliyin maşınında söhbət edirlər. Ətraflı sorğu-sualdan sonra üçüncü görüş üçün vaxt və yer müəyyənləşdirirlər. Lakin bu görüş baş tutmur. Çingiz 1956-cı il mayın 9-da xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları tərəfindən yaxalanır. Elə həmin gün onu DTK generalı Serov dindirir və səhərisi gün Moskva şəhər məhkəməsi Abdullayevi tüfeylilikdə - yəni işsiz gəzməkdə ittiham edib həbsxanaya göndərir. Çingiz ona verilən yalancı ittihamla razılaşmır.1956-cı il oktyabrın 10-da ona təkrar hökm oxunur. Bu dəfə vətənə xəyanətdə suçlayıb şəxsi əmlakı müsadirə edilməklə 10 il azadlıqdan məhrum olunur. Bu azmış kimi azadlığa çıxdıqdan sonra da 3 il siyasi fəaliyyətlə məşğul ola bilməzdi. Beləliklə, onların xaricə getmək cəhdi də baş tutmur”.

Dəhşətin 100 çaları

Bu qətiyyən bədii obrazlılıq, yaxud romanlarda oxuduğumuz şişirmələrdən deyil. Çingiz Abdullayevin həyatı ikinci dəfə həbs olunandan sonra həqiqətən də dəşhətin 100 çalarını özündə əks etdirir. Əvvəlcə həbs olunduğu ilk ildə ədliyyə naziri Boldirevə məktub yazır. Həmin məktubda SSRİ DTK və məhkəmə sisteminin qanunsuz fəaliyyətini pisləyir, məhkəmənin gedişində ona söz verməmələrini və onu günahsız yerə həbs etdiklərini nazirə çatdırır. Ən maraqlısı da odur ki, başkəsən sovet nazirlərindən birinə göndərilən məktubda Azərbaycan kəlməsi dəfələrlə vurğulanır. Məktubun fəsadları isə özünü çox gözələtmir. Belə ki, onun cəza müddəti bir il də artırılır və təkadamlıq kameraya göndərilir. Amma Abdullayevin dönməzliyi, mübarizə metodları onu daha ağır şəraitə “qonaq edir”. O, 1963-cü ildə ağır islah əmək düşərgəsinə, 1964-cü ildə Serbiski adına Ümumittiaq Məhkəmə Tibbi Psixiaterik Ekspertizasına göndərilir. Çingiz Abdullayev öz xarakteri üzündən həmin yerlərdə bir çox işgəncələrə məruz qalır. Bunlar da hələ son deyildi. Abdullayev Rıbinski tibbi pxisi təcridxanasına, oradan isə Bakıya - Maştağa Psixi Xəstəxanasına göndərilir.

Həyatının bundan sonrakı hissəsi haqqında isə tədqiqatçı Əli Şamil bunları qeyd edir:

“Maştağada Çingiz Abdullayev xəstəxananın baş həkiminin onunla rəftarından həyatının təhlükə qarşısında olduğunu görür. Uzun illərin “müalicə”si nəticəsində Çingiz gözündə qlakoma, mədəsində və onikibarmaq bağırsağında xora, pankretit xəstəliklərinə tutulur. Elə bu xəstəliklərə görə də həkim komissiyası onun ikinci qrup əlil olduğunu müəyyənləşdirir. Burada tanış olduğu dissident, onun kimi məcburu “müalicəyə” göndərilən Nadir Ağayevə başına gələnləri qısa da olsa yazdırıb, qohumlarına göndərtdirir. 14 il 4 aydan sonra sovet hüquq orqanları 1970-ci il avqustun 25-də onu “müalicəxana-həbsxana”dan azad edirlər.

O, həbsxanadan ikinci qrup əlil kimi azad edildiyi üçün Azərbaycan Korlar Cəmiyyətində işə düzəlir. Burada da fikirlərini sərbəst söyləyir, sovet hökumətinin qəddarlıqlarından danışır. Onu daimi nəzarətdə saxlayır və iş yoldaşları arasında fikir formalaşdırmağa çalışırlar ki, Çingiz Abdullayev ağlı pozulduğundan belə danışır.

Bütün bu ağrılara-acılara, təqib və təzyiqlərə baxmayaraq, Çingiz Abdullayev yenidən xaricə getməyi planlaşdırır. Bu məqsədlə Moskva şəhərinə gedir. Çox çətinliklə də olsa 1982-ci il sentyabrın 15-də milisin gözündən yayınaraq Moskvadakı İsveçrə səfirliyinin hasarından aşaraq həyətə keçə bilir və siyasi sığınacaq istəyir. Səfir Karl de Qeera, səfirin birinci katibi Xell Qren onunla xeyli söhbət edirlər. Danışıqlarında sərbəst, hərəkətlərində tam anlaqlı olduğunu görsələr də, onu səfirliyin həkimlərinə müayinə etdirirlər. Bununla kifayətlənməyib İsveçrədən iki professor da dəvət edirlər. Onlar da Çingizdə psixi pozğunluq olmadığını təsdiqləyirlər. Səfirliyin həkimləri onun səhhətini yoxlayıb tam anlaşıqlı olduğu qənaətinə gəlirlər. İsveçrədə və başqa xarici ölkələrdə çap olunan qəzetlər onun haqqında geniş məqalələr yazırlar.

Məsələnin böyüdüyünü görən sovet tərəfi vəziyyəti nəzarəti altına almaq üçün Çingiz Abdullayevə vəd edir ki, İsveçrə səfirliyindən çıxsın və vizası gələnədək gözləsin, onun haqqında daha heç bir cəza tədbiri görülməyəcək. O, bu vədlərə inanmasa da, İsveçrə səfirliyinin işə qarışdığını nəzərə alıb “Moskva” mehmanxanasında qalmağa razılaşır. Səfirliyin iki əməkdaşı ilə birlikdə sənədlərini SSRİ DİN-nin şöbəsinə təqdim edir. İsveçrə səfirliyi onun nəinki bütün xərclərini ödəyir, həm də müalicəsi qayğısına qalır.

SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətində isə Çingizin xaricə getməsi məsələsi süründürməciliyə salınır. 1984-cü il oktyabrın 19-da DTK-nın 6 əməkdaşı qəflətən onun qaldığı otağa daxil olub həbs edərək gizli şəkildə Moskvadakı milis idarələrindən birinə gətirirlər. Orada Çingiz Abdullayevi Azərbaycandan gəlmiş iki DTK əməkdaşına təhvil verirlər. Onlar da gizlicə təyyarənin gecə reysi ilə əlləri bağlı, sərnişinlərdən təcrid olunmuş şəkildə Bakıya gətirib yenidən Maştağadakı 1 nömrəli Psixi Xəstəxanaya qoyurlar.

Sovetlər Birliyinin çöküşündən sonra Çingiz Abdullayevə nəzarət də azalır. O, yenidən xəstəxanadan buraxılır və İsveçrədən siyasi sığınacaq istəyir. 1991-ci ildə qocalıb, əldən düşmüş, kimsəsiz Çingiz Abdullayevə İsveçrə hökuməti siyasi sığınacaq verir. Onun son sorağını 1998-ci ildə Bern şəhərindən almışdıq”.(karabakhmedia.az)

Çingiz Abdullayev və Cahid Hilaloğlu