GÖYÇƏ MAHALI, BASARKEÇƏR RAYONU BALA MƏZRƏ KƏNDİNİN QISA TARİXİ

Bala Məzrə kəndi Basarkeçər şəhərindən 9 kilometr şimalda, Göyçə gölünün cənub- şərq sahilində, Məzrə düzənliyində, dəniz səviyyəsindən 1930 metr yüksəklikdə yerləşir. 1960-cı illərin ortalarında kəndin şimal hissəsində yeni məktəbin tikintisi zamanı və 1970-ci illərin əvvəlində bu ərazinin yaxınlığında təsərrüfat işləri zamanı tapılan küp qəbirlər, müxtəlif məişət və zinət əşyaları eramızın birinci minilliyinin əvvəllərində Bala Məzrə kəndində ilk türk tayfalarının məskunlaşmasından xəbər verir. 1938-ci illərdə Bala Məzrə kəndində arxeoloji qazıntılar aparan erməni arxeoloqları da buradakı Alban məbədinin VII-VIII əsrlərə, onun ətrafındakı qəbristanlıqdakı daş kitabələrin isə eramızın VI- VII əsrlərinə və türk kultuna aid olduğunu etiraf ediblər.(1)

Bu qəbirstanlıqdakı daş sənduqələrin əksəriyyəti 1938-ci ildə İrəvana aparılsa da, həmin illərdə çəkilmiş fotolardan onların üzərindəki şəkillər və yazılar bu kəndin köklü sakinlərinin islamaqədərki mədəniyyəti, məişəti, adət-ənənəsi haqqında əvəzsiz tarixi məlumatlar çatdırır. Xüsusən də bu sənduqələrdən bir neçəsinin üzərindəki saz çalan insan təsvirləri hələ erkən orta əsrlərdə bu yerlərdə aşıq-ozan sənətinin mövcudluğundan xəbər verir.(2)

1970-ci illərin əvvəlində Bala Məzrə və Böyük Məzrə kəndlərinin arasında, Məzrə çayının sağ sahilindəki kurqanda Azərbaycan Elmlər Akademiyası və Ermənistan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutlarının əməkdaşlarının birgə apardığı qazıntılar zamanı burada aşkar edilən məzarın Alban şahzadələrindən birinə məxsus olması təsdiqləndi. Bu tapıntı Göyçə ərazisinin, eləcə də Məzrə düzənliyinin Qafqaz Albaniyasının əhəmiyyətli bölgələrindən biri olması faktını təsdiqlədi.

Bala Məzrə kəndində 1988-ci ilə- sonuncu deportasiyaya qədər əhali arasında kökləri şamanizm inancına söykənən müqəddəs dağ kultunun, sehrli daşla yağış yağdırma adətinin, eləcə də bəzi ayinlərdə, and və dualarda onun islama transformasiya olunmuş izlərinin qorunub saxlanması kəndin minillərlə ölçülən qədim tarixindən xəbər verir.

Bala Məzrə kəndi haqqında məlumat verilən ilk tarixi sənəd 1555-ci ilə aiddir. Səfəvilər dövlətinin inzibati- ərazi bölgüsünə aid bu sənəddə kənd Məraq adı ilə Səfəvi Azərbaycan dövlətinin Qarabağ bəylərbəyliyinin inzibati vahidlərindən biri kimi göstərilir. (3) 1723-cü ildə Göyçə mahalı Osmanlıların nəzarətinə keçdikdən sonra yaradılmış yeni inzibati bölgüyə görə Məraq İrəvan əyalətinin Məzrəə nahiyəsinin ərazisində olan kəndlərdən biri olub. 1728-ci il aprelin 12-də Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlənərək tuğralanmış “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 16-cı səhifəsində bu barədə müvafiq qeydlər aprılıb. Bu qeydlərdə İrəvan livasına aid olan kəndin sultan xəzinəsinə illik vergisinin 4127 ağça həcmində müəyyənləşdirildiyi göstərilib. Bundan əlavə kəndin yaxınlığında xəzinəyə 2800 ağça vergi verən Solaq adlı bir kəndin də olduğu qeyd edilir. (4) 1984-cü ildə Bala Məzrə kəndi ilə Qaraiman kəndinin arasındakı ərazidə kəndə yeni su xətti çəkilərkən təxminən 2 m dərinlikdə yaşayış yerinin qalıqları, küp və daş sənduqə qəbirlərin aşkar edilməsi Solaq kəndinin həmin ərazidə yerləşdiyini ehtimal etməyə əsas verir.
1800-cü ilə aid “İrəvan xanlığının müfəssəl dəftəri”ndə isə kənd “başqa bir adı Məraq olan Bala Məzrə kəndi” kimi göstərilib.(5) 

               Qafqaz diyarının xəritəsi (1847)

1826-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya-İran, Türkiyə-Rusiya müharibələri zamanı Bala Məzrə kəndi ciddi xətər almayıb və yeni yaradılan erməni vilayətinin idarəçiliyinə verilib. Sənədlərdə Göyçə mahalında o zaman yaşayış üçün yararlı sayılan 59 kəndin siyahısında 51-ci Bala Məzrə kəndi qeyd olunub. (6)
Rəsmi məlumatlara görə, 1831-ci ildə 39 evdən ibarət Bala Məzrənin türklərdən ibarət əhalisinin sayı 227 nəfər olub. 1873-cü ildə isə kənddəki 83 evdə 675 nəfər yaşayıb. 1897-ci ildə bu göstərici 1200, 1908-ci ildə 1658, 1912-ci ildə 1731 nəfər olub. (7)

Qafqazın Strelbitski tərəfindən tərtib edilmiş xəritəsi (1890)

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Bala Məzrədə əhalinin sürətlə çoxalması bir tərəfdən təbii artımla əlaqədar olsa da, digər tərəfdən əverişli coğrafi şəraitinə görə kəndə başqa bölgələrdən də köçənlərin olması ilə bağlı idi. Köçənlər əsasən ətraf mahalların ermənilərlə məskunlaşdırılması zamanı Göyçə gölünün qərb sahillərindən və Şəmşəddil ərazisindən gələnlər idi.
1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdə Bala Məzrə kəndi Göyçə gölünün şərq hissəsini əhatə edən və Cümhuriyyətin mübahisəsiz ərazisi sayılan Göyçə dairəsinin tərkibində idi. 1919-cu ilin aprelində erməni -daşnak qoşunlarının Göyçəyə hücumu zamanı Bala Məzrə əhalisinin demək olar ki, yarısı məhv edildi, kənd isə tamamilə yandırıldı. Əhalinin salamat qalan hissəsi Gədəbəy və Kəlbəcər ərazisinə qaçmağa məcbur oldu. (8) Yalnız Azərbaycanda və indiki Ermənistan ərazisində sovet hakimiyyəti qurulandan sonra türk əhalinin sağ qalanları kəndə qayıda bildilər. 1922-ci il martın 12-də Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın Mərkəzi İcrayə Komitələrinin səlahiyyətli konfransının təsdiq etdiyi ittifaq müqaviləsinə əsasən Qərbi Zəngəzur və Dərələyəz mahalları kimi Göyçə dairəsi də Ermənistana verildi. Həmin dövrdə Bala Məzrə kəndində
359 nəfər yaşayırdı. Ancaq sonrakı illərdə də kənd əhalisinin doğma yurd-yuvasına qayıdışı davam etdi. Belə ki, 1926-cı ildə burada 653, 1931-ci ildə isə 912 nəfər yaşayırdı. (7)

          FKQO-nun topoqrafik xəritəsi (1926)

1926-cı ildə xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına köçürülməsi zamanı Türkiyədən köçürülənlərin bir qisminin Bala Məzrə və Böyük Məzrə kəndlərində yerləşdirilməsi planlaşdırılmışdı. Ermənistan hökuməti Böyük Məzrədə erməni əhalini kəndin yanından keçən Məzrə çayının sol sahilində yerləşdirməyə nail olsa da, Bala Məzrə kəndinin əhalisinin ciddi etirazından sonra kənddən 1 kilometr aralıda yeni kənd salındı və erməni əhali orada məskunlaşdırıldı. Beləliklə, əsasən Bala Məzrə, qismən isə Göysu və Şişqaya kəndlərinin tarixi əkin torpaqlarında yeni erməni kəndi- Norakert yaradıldı.
1930-cu il sentyabrın 9-da Ermənistan ərazisinin rayonlaşdırılması zamanı Basarkeçər rayonu yaradılarkən kəndin adı “sovet mədəniyyətinə uyğun qaydada” dəyişdirilərək rəsmi sənədlərdə Kiçik Məzrə kimi yazılmağa başlandı.

1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Sovetinin “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 №-li qərarı Bala Məzrə kəndinin də taleyinə təsirsiz ötüşmədi. 1948-53-cü illərdə kənd əhalisinin bir hissəsi “könüllülük prinsipinə əsasən” Azərbaycan SSR-ə köçürüldü. Deportasiyaya məruz qalanlar əsasən Gədəbəy, Göygöl və Bərdə rayonlarının müxtəlif kəndlərində pərakəndə şəkildə, yalnız Tərtər rayonunun Təzəkənd və Cəmilli kəndlərində nisbətən kompakt şəkildə məskunlaşdılar.

1978-ci il yanvar ayının 25-də Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Basarkeçər rayonunda bir çox kəndlərin tarixi adı dəyişdirildi. Bala (Kiçik) Məzrə kəndinin adı da erməni dilinə tərcümə edilərək Pokr Mazra oldu. (9)

Azərbaycanlı əhalinin öz doğma yurdlarında yaşadığı dövrdə, 1979-cu ildə aparılmış son rəsmi siyahıya almanın nəticələrinə görə 290-a yaxın ev olan Bala Məzrə kəndində əhalinin sayı 1973 nəfər olub.

1988-ci il noyabrın 21-dən başlayaraq erməni millətçiləri tərəfindən mühasirədə saxlanan Bala Məzrə kəndinin əhalisi müqavimət göstərsə də dekabrın 7-də güclənən təzyiqlər altında öz doğma kəndlərini tərk edib Azərbaycana köçməyə məcbur oldular. Bala Məzrəlilər kompakt şəkildə əsasən Gəncə, Göygöl, Şəmkir, Tərtər, Daşkəsən və Bakıda məskunlaşıblar. Ermənistan parlamentinin 9 aprel 1991-ci il tarixli qərarı ilə Bala Məzrə toponimi “Pokr Masrik” ilə əvəzlənib.

Bala Məzrə kəndindəki tayfalar
1736-cı ildə Osmanlı və Səfəvi dövlətləri arasında bağlanmış İstanbul sülh müqaviləsindən sonra müharibə səbəbindən Göyçəni tərk etmiş türk ailələri yenidən öz doğma yurdlarına qayıtmağa başladılar. Buraya ilk qayıdan Hacı Xələfin ailəsi və qohumları kəndin tarixi mərkəzində (Qədim Alban kilsəsinin ətrafında), digər tayfalar isə ətraf ərazilərdə yerləşdilər. Beləliklə də hər ailə başçısının adını daşıyan Hacıxələflilər, Mollaəlilər, Xıdırlılar, Hüsənlilər, Hacıəhmədlilər, Hacıaslanlılar, Qorxmazlılar, Qaraalılar, Nayımlılar, Qızılhacılılar, Bəbirlilər, Hacıbədəllilər, Ocaqqulular tayfaları və bu tayfaların adı ilə məhəllələr meydana gəldi. Kənd əhalisi öz daxilində bir neçə tayfaya (nəsilə) bölünsə də onların hamısı eyni bir tarixi Oğuz tayfasının nümayəndələri idilər. 1831 və 1842-ci illərin kameral siyahılarında da kənd əhalisinin bütünlüklə Qarapapaqların Bosçalı tayfasına və şiə məzhəbinə mənsub olduqları bildirilir. (6)

Bala Məzrə kəndinin adı və ərazisindəki bəzi toponimlər və hidronimlər haqqında
Ərəb dilində Məzrə sözü “düzənlikdə əkin yeri”, ”suvarıla bilən əkin yeri” mənasındadır. Məzrə düzənliyindəki eyni adlı ikinci bir kənddən ev sayına görə kiçik olduğuna görə və fərqləndirmək məqsədi ilə bu kəndlərdən biri Böyük Məzrə, digəri isə Bala Məzrə adlandırılıb.

Qır- Kəndin cənub-qərbində, Məzrə düzənliyinin bir hissəsi. Quru, susuz ərazi olduğu üçün belə adlandırılırdı.
Saz- Kəndin qərbində Gilli düzü istiqamətdə sahə. Əvvəllər qamışlıq sahə olduğu üçün belə adlandırılırdı
Sırxana- Kəndin cənubunda Qanlı kəndi ilə arada kiçik təpəcik
Cala- Kəndin cənubunda bol otlu və sulu sahə.
Hacı Musa xəndəyi- Kəndin şimalında Göysu kəndi ilə arada torpaq kanyonu. Buradan çıxarılan torpaqdan təndir düzəldilməsində istifadə olunurdu.
Qarabulaq- Kəndin şimal-qərbində Norakert kəndi ilə arada təpə. Kəndin köhnə qəbirstanlığı da burada yerləşir.Üstünün oxunması mümkün olan ən köhnə qəbir 18-ci əsrin ortalarına aiddir.
Qarabulaq- Kəndin şimal-qərbində Norakert kəndi ilə arada eyni adlı bulaq.
Axar- Kəndin şimal-qərbində Norakert kəndi ilə arada 60-70-ci illərdə meliorasiya məqsədi ilə çəkilmiş su axarı.
Şır-şır- Axarda təbii yolla əmələ gəlmiş kiçik şəlalə

Qarabağdakı tarixi Zəfərimizdən sonra, 2022-ci il avqustun 3-də Qərbi Azərbaycan İcmasının yaradılması, Azərbaycan Respublikasının prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin bu məsələni dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırması, eləcə də bu icmanın tərkibində Basarkeçər və Bala Məzrə icmalarının yaradılması, dəfələrlə doğma kəndlərindən deportasiya olunmasına baxmayaraq öz ata-baba yurdlarına geri dönmüş kənd camaatının yenə də öz doğma ocaqlarına dönüşünə inamı artırıb.

Füzuli Sabiroğlu
Qərbi Azərbaycan İcması Ziyalılar Şurasının üzvü

MƏNBƏLƏR:
1. Ermənistan SSR Arxeoloji abidələrin qorunması üzrə Komitənin materialları. 1-ci buraxılış (İrəvan ş. 1939)
2. Ermənistan Tarix Muzeyi. Eksponat № AL 1598/83; AL 1598/84; AL 1598/85; AL 1598/87;
3. “Amasya barış antlaşması” 1555-ci il
4. “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri” Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1996
5. S. Vilayətoğlu. Oğuz Elinin müqəddəs ocağı Göyçə. (Bakı,2006) Səh. 176
6. İvan Şopen. Rusiya imperiyasına birləşdirmə dövründə erməni vilayətinin vəziyyətinin tarixi abidəsi (Sankt-Peterburq: İmperator Elmlər Akademiyasının Mətbəəsi, 1852-ci il) səh. 599
7. Z. Korkotyan. Sovet Ermənistanının əhalisi son yüz ildə (1831-1931) (İrəvan: «Melkonyan fond» nəşriyyatı, 1932) Səh. 26,27, 112,113
8. Nazim Mustafa. “İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920)” (Bakı. 2017) Səh. 65-75
9. Ermənistan SSR. İnzibati-ərazi bölgüsü: 1988-ci il avqustun 1-nə qədər. Erm.SSR Ali Soveti Rəyasət heyəti. 6-cı nəşr. (İrəvan ş. “Ayastan” nəşr. 1988-ci il.