Dərəlyəzdə erməni qırğınları

Mənfur düşmənlərimiz bu tarixi yurdumuzda da abidələrimizi erməniləşdirməyə cəhd göstəriblər. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına iştahlanmasının tarixi uzundur. Bu gün " Ermənistan " adlanan ərazinin başdan-başa qədim türk torpağı olması heç kəsə sirr deyil. Publisist Kamil Dərələyəzli illər ərzində bu qədim türk elinin tarixini, türk ruhundan yoğrulmuş mədəniyyətini, tarixi abidələrini araşdırıb, bu yerlərin " qədim sakinləri " olduğunu iddia edən ermənilərin bütün gedişlərinin yalan olduğunu sübut edib.

Araşdırmaçı Dərəlyəz mahalında babalarımızın tikdikləri tarixi abidələr olan IV yüzilliyin Dəmirov piri, IX yüzillikdən bəri bu günə qədər tarixi öyrənilməmiş qalan Sal-Sal qalası (Babək qalası), orta yüzillərə aid " Əxi Təvəkkül " zaviyəsinin qalıqları, Arpa çayı üzərində tikilən və indiyə qədər əzəmətini itirməyən Dədəli körpüsü, qədim İpək yolu kənarında XIII yüzildən yadigar qalan, Səlim və ya Şah Abbas karvansarası kimi tanınan, Əbu Səid Xan Bahadur tərəfindən inşa olunmuş 3 karvansara, IX-XIV yüzillərdə inşa olunmuş bir çox abidələr və çoxtaqlı körpülər haqqında olan məlumatlar diqqəti xüsusi cəlb edir.

K.Dərələyəzli qeyd edir ki, 1905-ci ilin erməni terrorunun dağıdıcı dalğasının bir hissəsi Naxçıvanı, Şuşanı adlayaraq Dərələyəz mahalına çatdı: " 1901-ci il noyabrın 11-də Türkiyənin Muş əyalətində baş qaldıran " Daşnaksütyun " təşkilatının başçısı Andronikin quldur dəstəsi Şuşada, Naxçıvanda, sonra isə Dərələyəz mahalında peyda oldu. Naxçıvanda böyük itkiyə məruz qalan quduzlaşmış Andronikçilər qisaslarını Dərələyəzin ucqar kəndlərindən birində-Horsda aldılar. Gündüzdən meşədə gizlənən daşnaklar elə bil quduzlaşmış it kimi gecənin düşməsini gözləyirmiş.

Şirin yuxuda olan horsluları alışıb-yanan evlərdən mal-heyvanın tükürpədən böyürtüsü, zəncirlərdə qalan itlərin ulaşması, tüstüdən boğularaq oyanan körpə uşaqların, qocaların, qadınların səsi oyatdı. Yanan evlərdən, odun-alovun içindən qaçmağa, həyatlarını ölümün pəncəsindən xilas etməyə can atan insanlar gizlənmiş quldurların güllələrinə tuş olaraq yerlərindəcə al-qana qərq olaraq qalırdılar. Hors kəndi 1905-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən tamamilə yandırıldı. Təxminən 500 nəfərdən çox əhalisi olan bu kənddən cəmi 95 nəfər xilas olaraq canını qurtara bilmişdi ". 5 dekabr 1971-ci ildə " Azdaq şapatoryaq " ("Azad həftə") qəzetinin 2-ci sayında yazılmış bir məqalədə deyilir: " 1920-ci ildə " Daşnaksütyun " partiyasının qabaqcıl liderlərindən biri gizli olaraq yazmışdı ki, bu gün biz öz azadlığımızı ələ edə bilməsək, tezliklə Ermənistanda yaşayan 1 milyon erməni " öz " torpaqlarından uzaqlaşdırılacaq, Qafqaz ərazisinin hüdudlarından kənara çıxarılacaq.

O, həm də qeyd edirdi ki, 1903-1904-cü illərdə 40 min, 1915-ci ildə isə 300 min erməni əhalisi rusların köməkliyilə indiki Ermənistanda məskunlaşdırılıb. N.Şavrov " Novaya uqroza russkomu delu v Zakafkazye " əsərində yazır: " 1826-1828-ci illər müharibəsindən sonrakı iki ildə - 1828-ci ildən 1830-cu ilədək İrandan Zaqafqaziyaya 40 min erməni köçürüldüyü halda yalnız İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarına 84600 erməni yerləşdirilib. İndi Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyonundan çoxu yerli əhali deyil, gətirilmələrdir.

" Qədim türk ellərində saylarının artmasından ürəklənən ermənilər Dərələyəz mahalında da zaman-zaman at oynadıb, buradakı tarixi abidələri həyasızcasına öz adlarına çıxıblar. K.Dərələyəzli belə abidələrdən biri olan Səlim karvansarası haqqında danışır: " Başqa karvansaralardan fərqli olaraq Səlim karvansarası öz formasında bugünümüzə qədər qalmışdı. Qədim dövrdən bu dərənin adı " Səlimdərə " olduğu üçün elə karvansara da " Səlim " adını daşıyıb. Möhkəm yerli bazolt daşdan tikilmiş bu möhtəşəm bina özünəməxsus gözəlliyi olan dağ təbiətinin sərt əhatəsində ulu keçmişimizin yadigarı kimi qalıb. Karvansaranın birinci girəcək qapısının üst hissəsində uzunluğu 2 metr, yarımdairə şəkildə orta hündürlüyü 1 metr olan sal bir daşın üzərində ərəb əlifbası ilə binanın pasportu yazılıb.

Vaxtilə Dərələyəz mahalında ictimaiyyətə " Şah Abbas karvansarası " kimi məlum olan abidənin birdən-birə erməni ədəbiyyatında " Səlim karvansarası " kimi adlanması məni çox təəccübləndirdi. Əldə olunan sənəd M.Harutyunyanın " Micnadaryan Hayasdani karavanadnerç u kamuçneri " (Erevan, 1960) kitabındandır. Kitabda rast gəldiyim karvansaranın şəkli və həmin şəkildə olan kitabədəki ərəb əlifbası ilə yazılan mətn məni maraqlandırdı, karvansaranın kimə məxsusluğunu bildirmək üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və Bakıda İran, İraq, Türkiyə səfirliklərinin nümayəndələri " yeni " ərəb-fars əlifbası ilə yazılmış kitabənin üstündəki Harutyunyan tərəfindən hazırlanmış bu cızma-qaranı oxuya bilmədilər.

Köməyimə xalqımızın qədim daş dilinin, bədii daşyonmanın, memarlığın, qəbir daşlarının, sənduqələrin, xəttatlığın, kaşı sənətinin bilicisi, AMEA-nın müxbir üzvü Məşədixanım Nemət çatdı. O, 1961-ci ildə Göyçədən Zəngəzura səfər etdiyi zaman Səlim keçidində yüzillərdən yadigar qalan karvansara diqqətindən yayınmır, ermənilərin təkidinə baxmayaraq karvansaranın və bu gün bizə-tariximizə, xalqımıza hava-su kimi gərək olan, ermənilərin iç üzünü açıb göstərən sənduqənin şəklini çəkir. Əldə olunan materiala (rəsmə) əsaslanaraq karvansaranın kimə məxsusluğu tam aydınlaşır, həqiqət öz yerini tutur, erməni və ermənipərəst tarixçilərin iç üzü, saxtakarlıqları tam ifşa olunur ".

Araşdırmaçı erməni tarixçilərinin tarixi Azərbaycan ərazilərindəki müxtəlif abidələri utanmadan öz adlarına çıxmalarını faktlarla ifşa edib: " M.Harutunyan " Orta yüzillərdə Ermənistanda karvansaralar və körpülər " kitabında Səlim karvansarası kimi hallanmasına baxmayaraq utanmadan qeyd edir: " 1935-ci ildə S.Barxudyanın " Ermənistanın mədəniyyət abidələri " kitabında bildirilir ki, karvansaranın sənduqələrindəki yazı heç bir əhəmiyyət kəsb etmir, yalnız karvansara ümumittifaq əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün Şərq xalqlarına burada dincəlmək və istirahət etmə imkanı vermək nöqteyi-nəzərindən yazılıb. Abidə Orbelyanlar nəslindən hökmdarlar hökmdarı Sumbatın və ya Liparid hökmdarı şərəfinə 781(1332)-ci ildə inşa olunub ".

N.Zeydliçin 5 cildlik " Qafqaz haqqında məlumatlar toplusu " kitabında 1873-cü ildə Şərur-Dərələyəz mahalında əhalinin siyahıya alınması bölməsində açıq-aşkar yazır: " Arpa çayının sağ qolu olan Səlim çayının yuxarı axarında yerləşən Ağ kənddən yuxarı, Səlim keçidindəki karvan evi 1333-cü ildə knyaz Çesar Orbelyanın şərəfinə inşa edilib. Karvan evindən şimal-qərbdə yerləşən Qara göl ərazisində türk qəbiləsinə məxsus qəbristanlıqda aparılan qazıntı zamanı aşkarlanan müxtəlif zinət əşyaları ilə yanaşı təsbehlər, kiçik qoyun, xoruz, öküz və başqa heyvan fiqurları da olub ". K.Dərələyəzli araşdırmalarında daha sonra qeyd edir ki, M.Harutunyanın " Səlim ", S.Barxudyanın " Sumbat " və ya " Liparid ", dərələyəzlilərin " Şah Abbas " karvansarasını N.Zeydliç kölgədə qoyaraq karvansaranın " Çesar Orbelyan "a məxsus olduğunu " məharətlə " izah edib: " N.Zeydliç öz kitabında Dərələyəz mahalında olan bütün abidələri " yan"laşdırmaq, yəni erməniləşdirmək, bütün bu ərazilərdəki yer, kənd, çay, dağ adlarının " türkcəsinə " olduğunu yazmaqla özü-özünü inkar edir, habelə ərazinin ermənilərə məxsus olduğunu isbat etməyə can atıb.

Ancaq əsl həqiqət aşkarlandı. Məşədixanım Nemət kitabını oxuyub tərcümə etdi. Karvansara Elxanilər sülaləsinin (1316-1336-cı il) hökmranlığı dövründə Əbu Səid xan Bahadur tərəfindən inşa edilib. Karvansaranın qapısı üzərindəki sənduqədə yazılıb: " Əbu Səid xan Bahadur; Dünyanın sultanı, insanların hökmdarı, Ərəb və Əcəmin padşahı, kütlələrin boynunun (başının) sahibi - Allah onun hökmranlığını əbədiləşdirsin və hökmranlığını daim etsin.Xeyrat sahibi (karvansaranın tikilmə xərcini ödəyən) Çuşkab ibn Layavənd ibn: tarixi 726 hicri, 1325-26-cı il."

Son illər erməni tarixçiləri tarixi faktları, epiqrafik dəlil-sübutları saxtalaşdırmaq yolu ilə öz tarixlərini qədimləşdirmək, " böyük Ermənistanı " bərpa etmək, başqa abidələri xaçlaşdırmaqla, işarələr əlavə etməklə " özününküləşdirdiyi " kimi, erməni ədəbiyyatında 1325-26-cı illərdə türklərə məxsus Əbu Səid xan Bahadur karvansarasında olan sənduqədəki yazını cızma-qara şəklinə salmaqla dünya ictimaiyyətini inandırmağa çalışırlar ki, Azərbaycan türklərinə məxsus olan abidələr və bu ərazilər guya ermənilərindir ".

Bu tarixi türk yurdunda olan çoxsaylı abidələrdən biri də Ağkənd karvansarasıdır. Araşdırmaçı qeyd edir ki, M.Harutunyan bu ərazidəki hər 3 karvansaranın quruluş və memarlıq yaxınlığı ilə bir-birinə oxşar olduğunu etiraf edir, ancaq karvansaranın tikilmə tarixi və mənsubiyyəti haqda heç bir məlumat olmadığını deyir. Dərələyəz körpüləri haqqında da araşdırma aparan K.Dərələyəzlinin araşdırmalarından bir daha bəlli olur ki, bu abidələrin yiyəsi türk babalarımızdır: " Belə abidələrdən biri olan Dədəli körpüsü Dərələyəz (Yeqenadzor) qəsəbəsilə Əyar kəndinə gedən yolu iki hissəyə ayıran Arpa çayının üzərində tikilib. M.Harutunyan qeyd olunan əsərinin 108-ci səhifəsində yazır ki, " Aqaracor " (Dədəli) körpüsü orta yüzil körpülərinin kompozisiyası formasında tikilib. Onun inşa vaxtı müəyyən olmasa da, çox güman ki, orta yüzillərdən çox-çox əvvəllərə aiddir.

Körpünün tarixi sağ sahildə divarın ortasındakı daşların birində fars əlifbası ilə yazılıb. Əfsuslar olsun ki, yazını oxumaq mümkün olmayıb.Heç kəs ayranına turş deməz. Fars əlifbası ilə yazılan " pasport " yanlara gərək olmadığı üçün oxunması mümkün olmayıb. Ancaq körpü də, mahal da, çay da, torpaq da həmin ərazidə yaşamış Azərbaycan türklərinə məxsusdur". K.Dərələyəzli deyir xalq arasında Dədəli körpüsünün salınması ilə bağlı rəvayət də var. Araşdırmaçı vaxtilə Babək (Salsal) qalası ilə bağlı Əhməd kişinin dediklərini qələmə alıb. Ələyəz kənd sakini Əhməd kişi danışırmış ki, 1961-ci ilin sentyabrında Horsdan gəlirmiş. Sıldırım dağa baxır ki, bir nəfər dağın başında, qala divarının özülündə işləyir, əlində çəkic və zubil daşların üzərində nə isə yazır.Axşam olcaq erməni gedir: " Saqqalı 30-35 yaşlı erməni gedəndən sonra həmin yerə yaxınlaşdım. Kəndirin bir ucunun qala divarının dibində yoğun bir dəmir parçasına bağlandığını və həmin dəmirin divara çalındığını gördüm. Kəndirin ucunu belimə bağlayıb qala divarının çöl üzünə düşdüm. Qala divarının özül daşlarında yeni xaçlar, erməni yazıları həkk olunurdu. Bu yazılar ərəb əlifbası ilə yazılmış daşların üzərində yenidən yazılırdı. Böyük bir daş baltası ilə erməninin işlədiyi daşın üstündəki bütün yazıları baltaladım, alətləri götürüb yuxarı qalxdım, ipi açıb evə gətirdim ".

Elçin Qaliboğlu - Xalq Cəbhəsi