Ermənistanın türk mənşəli areal etnotoponimləri

Areal onimlər onimin özünün və ya onun elementlərinin müəyyən ərazidə təkrarlanması ilə müəyyənləşdirilir. Onimin, bizim halda etnotoponimin təkrarlanması müxtəlif səbəblərlə bağlı ola bilər.V.A.Nikonov onimlərin təkrarlanması və ərazidə yayılmasının əsas səbəbini miqrasiyada görür. O yazır: «Eyniliyin əsas səbəbi əhalinin miqrasiyası və onimin paralel yaranmasıdır.Yeni əraziyə köçənlər təzə yerə döğma yurdlarının, köhnə yaşayış yerlərinin adlarını gətirirlər» (127, 114). A.A.Axundov belə coğrafi adların əksəriyyətini «omonim yer adları» hesab edir(2, 40-72). Əlbəttə, areal onimin yaranmasının əsas səbəbini əhalinin miqrasiyası hesab etmək olar. Lakin bununla yanaşı, arealonimin yaranmasında başqa amillər də rol oynayır. Digər tərəfdən miqrasiyanın özü geniş məfhum olub müxtəlif səbəblərdən doğur, müxtəlif formalarda təzahür edir.Məhz bu amillər areal etnotoponimlərin müxtəlif formalarının yaranmasına, bəzən isə onların tamamilə paralel variantlarının işlənməsinə zəmin yaradır.Əhalinin miqrasiyası könüllü və məcburi ola bilər. Könüllü miqrasiya daha çox coğrafi və təbii şəraitlə bağlıdır.Əkin yerinin azlığı, münbit olmayan torpaq,ərzaq qıtlığı, ərazinin tayfa üzvləri üçün yetərincə olmaması və s. könüllü miqrasiyanın əsasında durur.Təbii fəlakət, müharibə,deportasiya və s. məcburi miqrasiya ilə nəticələnir. Miqrasiya prosesinin özündə bölünmənin baş verməsi mümkündür. Eyni yerdən köçən əhali iki müxtəlif ərazidə məskunlaşa bilər.Q.Ə.Qeybullayevin fikrincə, miqrasiya ilə bağlı yaranmış eyni mənşəli etnotoponimləri bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara əlavə edilmiş müəyyən komponentlərdən istifadə etmək lazımdır.Belə tipli adları o, müxtəlif qruplara bölür:1) apellyativlərin (dağ, düz, kol, yaxa, yal və s.) artırılması ilədüzələnlər: Dağqarxun qaşı, Dağ quşçu, Düzqırıqlı, Kolqırıqlı,Yaxa Dəllək və i. a. 2) yaxındakı paleotoponimlərin yeni adda təkrarı -Axtaçı Şirvan, Axtaçı Səlyan, Ərəb Quba, Ərəb Şəki və s.3) antonim xarakterli sözlərin qoşulması ilə düzələn adlar -Yuxarı Ayıbasanlı, Aşağı Ayıbasanlı, Böyk Pirəli, Kiçik Pirəli; 4) sıra sayları ilə düzələnlər - Birinci Milli, Ikinci Milli və s. Qeyd etmək lazımdır ki, areal onimlər tam onimə görə deyil, onimin ünsürlərinə görə də müəyyənləşdirilir.Belə olan halda etnoponimin tərkib hissələrində dəyişmə aparılması özünü göstərə bilər.Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli adların dəyişdirilmə üsullarını şərh edərkən belə nümunələr aşkara çıxarılmışdır. Beləliklə areal etnotoponimlərin tam mənzərəsini açıqlamaq mövcud ərazidəki etnotoponimlərin və dəyişdirilmiş etnotoponimlərin müqayisəli öyrənilməsini tələb edir.Bütün hallarda ərazinin etnotoponim mənzərəsi müəyyənləşdirilməli, etnotoponimlərin onomastikonu tərtib olunmalıdır. Bizim halda tədqiqatın bu iki mərhələsi yerinə yetirilmişdir.Mövcud mənbələrdə əksini tapmış etnotoponimlərin onomastikonu qurulmuşdur.Indi tərtib olunmuş onomastikona girən etnotoponimlərin hansıların areal etnotoponim səciyyəsi daşımasını aydınlaşdırmaq lazımdır.Burada daha bir məsələyə diqqət yetirmək vacibdir. Bir halda onimin areallığı yalnız müəyyən ərazi ilə məhdudlaşdırıla bilər.Deyək ki, Ermənistan ərazisi daxilində etnotoponimin areal etnotoponim olması faktını dəqiqləşdirmək tələb olunursa,onda yalnız bu ərazi daxilində areallıq şərtinin ödənilməsi yoxlanılır.Digər tərəfdən, Ermənistan ərazisində bir dəfə rast gəlinən etnotoponim bu ərazidən kənarda da qeydə alına bilər və bu fakt onun areal etnotoponimliyini sübuta yetirəcəkdir.Qədim Oğuz yurdu Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimlərin tədqiqatı zamanı, şübhəsiz ki, araşdırmanı yalnız bir ərazi ilə məhdudlaşdırmaq qüsurludur.Ona görə qüsurludur ki, türklərin yaşadığı və yaşadıqları ərazilər olduqca geniş olmuşdur və bu gün də öz miqyasına görə həmin ərazi az deyildir.Deməli, Ermənistan ərazisində bir dəfə rast gəlinən türk mənşəli etnotoponim türklərin yaşadıqları başqa ərazilərdə də aşkara çıxarıla bilər. Deməli, etnotoponimlərin areallıq xüsusiyyətinin tam mənzərəsini açmaq üçün bir ərazi çərçivəsi ilə məhdudlaşmaq olmaz,bu məsələ digər ərazilər nəzərə alınmaqla həll edilməməlidir.Buradan belə bir nəticə çıxır ki, tədqiqat üçün etnotoponimlərin ümumi toplusu müəyyənləşdirildikdən sonra biz onların areallıq xüsusiyyətlərini araşdıracağıq. Əgər verilmiş etnotoponimlərdən hər hansı biri Ermənistan ərazisində bir dəfə rast gəlinirsə, eyni zamanda başqa ərazilərdə qeydə alınmırsa, onda həmin etnotoponimin özünün dərin təhlili və tədqiqi tələb olunur.Çünki etnotoponimin areal səciyyə daşımamasının özü müəyyən şübhə doğurur.Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimlərin hər birini ilkin yaxınlaşmada areal etnotoponim kimi qəbul etmək olar.Dissertasiya işinin növbəti fəslində bu, etnotoponimlərin areallıq xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılması prosesində dəqiqləşdiriləcək və etnotoponimin yayılma arealları müəyyənləşdiriləcəkdir.Könül SəmədovaADPU-nun filologiya fakültəsinin Müasir Azərbaycan dili kafedrasının dosentiMənbə:"QƏRBI AZƏRBAYCAN ETNOTOPONIMLƏRININ AREALLARI" kitabıMəqalənin əvvəlini aşağıdakı linkdən oxuya bilərsinizhttp://goyce.az/tarix/390-azerbaycan-ve-qerbi-azerbaycan-erazisinin-etnonim-menzeresi.html