Göyçə mahalı, Qaraiman kəndi

Göyçə gölünün şərqində, Basarkeçər kəndindən (indiki Vardenis şə­həri) 13 km. şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən 2091 metr yüksəklikdə yerləşmiş bu kəndə məxsus qədim məzarlıqdakı daş kitabələr oğuz türklərinin bu obanı binələşdirməsinin azı 500 illik tarixinə şahidlik edən maddi sübutlardır.

Kəndin ən qədim tayfalarının şəcərələrindən də məlum olur ki, Qaraiman kəndinin əsasını Qaraqoyunlu dövlətinin əsas qüvvəsini təşkil edən qaramanlı tayfasının Ağqoyunluların təqibindən yaxa qurtarmaq üçün Göyçəyə pənah gətirmiş nümayəndələri qoyublar.

1555-ci ilə dair yazışmalarda bu kənd “Qaraçoban” adı ilə təqdim olunur və Səfəvi - Azərbaycan dövlətinin Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin in­zibati bölgüsünə daxil olan vahidlərdən biri kimi təsniflənir.

1723-cü il­də osmanlılar Göyçə gölü hövzəsinə tam nəzarət imkanı əldə etdikdən sonra tərtib olunmuş və 1728-ci ildə Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərə­ findən təsdiqlənərək tuğralanmış “ İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 16-cı səhifəsində aparılmış qeydlərdə isə kəndin adı “Qaraçubuq-Qaracaiman” kimi verilir və onun sultan xəzinəsinə illik Ödəncinin 5474 ağça həcmində olması göstərilir.

1826-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya - İran, Türkiyə - Rusiya müha­ ribələri zamanı Qaraiman kəndi də erməni-rus birləşmələri tərəfindən dağıdılaraq yerlə-yeksan edilsə də, qısa müddət sonra əzəli sahibləri doğ­ma yurda dönərək onu yenidən abadlaşdırmışlar və bu tarixi gerçəklik rə­smi mənbələrdə əks olunmuşdur.

Z.Korkodyanın tarixi məxəzlərə istina­dən verdiyi məlumata görə, Qaraiman kəndinin əhalisinin sayı 1873-cü ildə 418, 1886-cı ildə 569, 1908-ci ildə 1033, 1914-cü ildə 1079 nəfər ol­ muşdur. Təbii ki, bu cür sürətlə inkişaf edən, əhalisi əsasən Qaraqoyunlu dövlətinin ən döyüşkən tayfalarından birinin- qaramanlıların törəmələrin­dən ibarət olan belə bir kənd ermənilərin diqqətini çəkməyə bilməzdi.

1918-1920-ci illərdə Göyçədə soyqırımı siyasəti aparan daşnak hökumə­tinin qaraimanlılara qarşı xüsusi qəddarlığını yalnız bu konteksdən izahlamaq olar. Və bu vandalizm aktı o dövrün mətbuatının diqqətindən ya­yınmadı. ’’Azərbaycan” qəzeti özünün 17 may 1919-cu il tarixli sayında Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Dağlıq zolağının beşinci sahə­ sinin müsəlman əhalisi üzrə müvəkkili İsmayıl Sultanova istinadən yazır­dı ki: “aprelin 13-də Ararat Respublikasının qoşunları Qaraiman kəndinə hücum etmiş, kəndi talamış, ələ keçənləri öldürmüşlər”.

1922-ci ildə Er­mənistan SSR rəhbərliyinin çağırışından və təhlükəsizlik barədə təmina­tından sonra qaraimanlı qaçqınların yarıdan azı cəmi 478 nəfər kəndə dönsə də, kəndin bərpası və inkişafı misilsiz sürətlə aparılmışdır. Amma...Kəndin ağsaqqalı Məşədi İsənin 1818-1819-cu illərdə ermənilərə qarşı döyüşlərdə göstərdiyi rəşadət bolşevik şinelinə bürünmüş daşnakla­rın yadından çıxmamışdı və bu kindən qaynaqlanan qisas hissi özünü çox gözlətmədi.

Məşədi İsə xaincəsinə qətlə yetirildi. Vaxtilə Məşədi İsənin dəstəsində ermənilərə qarşı vuruşanların hamısının ailələrinə qarşı təqib­lər başlandı. Və bu təqiblər o qədər ciddi xarakter aldı ki, XX əsrin otu­ zuncu illərində Qaçaq Cəmil qiyama başlayanda Məşədi İsənin oğlu Mu­sanın başçılıq etdiyi Qaraiman igidləri az qala elliklə bu mübarizəyə qo­şuldular. Qiyam qan içində boğulduqdan sonra isə erməni NKVD-si qa- raimanlıların az qala yarısını sürgünə göndərdi. Amma ermənilər qaraimanlıların mübarizə əzmini qıra bilmədilər...

1979-cu il siyahıyaalınması­nın nəticələrinə görə, kənddə 2042 nəfər türk yaşayırdı. Bu qəbil sürətli inkişaf da erməniləri əndişələndirir, Qaraimanın daim təzyiqlərə məruz qalmasına səbəb olurdu. Kadrların sıxışdırılması ilə kifayətlənməyən er­məni millətçiləri mənəvi təzyiqlərdən də çəkinmirdilər.

Ermənistan SSR Ali Sovetinin 25 yanvar 1978-ci il tarixli qərarı ilə Qaraiman kəndinin adının dəyişdirilərək “Sovetkənd” qoyulması o təzyiqlərin təzahürlərin­dən biri idi və bu qəbil oyunlar 1988-ci ildə özünün kuliminasiya nöqtə­sinə çatdı. 1988-ci il noyabrın 28-30-da iki mindən çox əhali rəsmi orqan­ların birbaşa müdaxiləsi nəticəsində kənddən çıxarıldı, əhalinin və kolxo­zun əmlakı dövlət səviyyəsində talana məruz qoyuldu.

Ermənistan SSR Ali Sovetinin 9 aprel 1991-ci il tarixli qərarı ilə “Sovetkənd” sözü də dəy­işdirilərək, kənd “Kaxakn” adlandırılmışdır.
Qaraiman, ömrünü yurda çıraq etmiş dağdan ağır kişilərin, yurd yeridi.

Tədqiqtçı-jurnalist: SALMAN VİLAYƏTOĞLU.