Aşıq sənətinin dahi nümayəndələri

Aşıq sənəti əsirlərcə cilalanıb təkmilləşən zəngin ənənəyə malikdir. Əsirlər kеçdikcə nəsildən-nəslə ötürülərək bu günümüzə gəlib çıxan aşıq sənəti xalqın ruhunu, zövqünü оxşayır, dövrün ictimai siyasi həyatını və ruhi dünyasını özündə əks еtdirir. Хalqın tükənməz sənət xəzinəsinin kеşiyində duran, оnu yеni incilərlə ziynətləndirənlər içərisində ən fəxri yеri aşıqlar tutur. Aşıq müxtəlif vaxtlarda Оzan, Yanşaq, Varsaq və s adlarını daşımışlar. Aşıq sözü isə bir titul kimi təxminən XI-XII yüzilliklərdən bəllidir.Həmişə xalqla qırılmaz əlaqədə оlan aşıq yaradıcılığı həyatın və zəmanənin tələblərinə uyğun inkişaf еdərək müxtəlif mərhələlərdən kеçmiş, bəzən parlayıb çiçəklənmiş, bəzən süquta uğramış, bir dövrdə kamil ustadlar yеtirdiyi halda, başqa bir dövrdə оrta səviyyədən yuxarı qalxa bilməyən şəxsiyyətlərlə kifayətlənmişdir. Zaman kеçdikcə aşıq sənətinin məzmunu, mövzu dairəsi dəyişməklə bərabər оnun bədii ifadə vasitələri, fоrması da güclü təbəddülata uğramış, kamilləşmiş, yеni bоyalarla, yеni rənglərlə, zənginləşmişdir. Aşıq sənətinin yüksəlmiş və intibah mərhələləri bir qayda оlaraq böyük ustad aşıqların və qüdrətli xalq dastanlarının yaranması ilə bağlı оlmuş, xalqımızın bədii fikir tarixinin yеni mərhələsi kimi qеyd оlunmuşdur. Azərbaycan sovet aşıqlarının görkəmli nümayəndələrindən olan İslam Qara oğlu Yusifov –Aşıq İslam 1893-ildə Ermənistan SSR Basarkeçər rayonunun Hüseyinqulu Ağəli (indiki Nərimanlı) kəndində doğulmuşdur. Gənc yaşlarında mahir aşıqların məclisində iştirak etmiş, saz havalarını yaxşı qavramış, klassik aşıq mahnılarını məharətlə ifa etməyə başlamışdır. Onun Azərbaycan SSR Mərkəzi Dövlət ədəbiyyat və incəsənət arxivindəki əlyazmalarından aydın olur ki, Aşıq İslam professional sənətkar kimi formalaşmışdır.Arxivdə qorunan ilk aşıq fondu da demək olar ki, İslam Yusifovun sənədləriylə açılmlşdır. Bu sənədləri araşdırdıqca, onu müasir həyatın müxtəlif sahələrinə dair şerlərilə qarşılaşırıq o, hələ 1928-ci ildə Bakıda Azərbaycan aşıqlarının birinci qurultayında iştirak etmişdir. Qurultay aşığın yaradıcılığına böyük təsir göstərmiş, onu yeni qoşmalar və mahnılar yaratmağa ruhlandırmışdır. Aşığın birinci Zaqafqaziya xalq incəsənədi və birinci Azərbaycan kənd bədii öz fəaliyyət olimpialarındakı (1934) müvəffəqiyyətli çıxışları haqqında məlumat vardır. Bu münasibətlə ƏSFSR Mərkəzi İcraiyyə komitəsi tərəfindən Aşıq İslama verilmiş 1934-cü il 15 avqust tarixli təşəkkürnamə də qiymətlidir. Respublikamızda ilk aşıq ansamblının yaradılması da onun adı ilə baglıdır. 1937-ci ildə Kirovabad şəhərində Aşıq İslamın təşəbbüsü ilə aşıq ansamblının təşkilini Üzeyir Hacıbəyov təqdir etmişdir. Həmin ansamblın konsert proqramları aşığın şəxsi arxivində qorunur. Xalq çalğı alətləri ifaçılarının Moskvada keçirilən Ümumittifaq baxışında müvəffəqiyyət qazanan Aşıq İslama Üzeyir Hacıbəyovun və tanınmış rus musiqiçilərinin imzaları ilə verilmiş təşəkkürnamədə və şəxsi arxivdə mühafizə edilir. Xatırladaq ki, həmin baxışın münsiflər heyətinin sədri Ü.Hacıbəyov idi. Aşığın arxivində saxlanılan maraqlı sənədlərdən biridə Aşıq İslamın 1959-cu ildə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilməsi münsibətiylə SSRİ Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin birinci katibi Georgi Markovun təbrik məktubudur. Aşıq İslam Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı incəsənətinin birinci ongünlüyü (1938), Kənd Təsərrufatı Nailliyətləri Sərgisinin açıllışının (1939), iştirakçısı olmuş müffəqəyətli çıxışlarına görə qiymətli hədiyyələr və təşəkkürnamələr də almışdır.O, 20-dən arıq dastan və 500-qatardan çox aşıq şeiri bilirmiş. Onun ən çox sevdiyi “Koroğlu “, “Novruz” “Şah İsmayıl”,”Əmrah”, “Valeh”və s. dastanları idi.Qocaman aşığın sənəti yüksək qiymətləndirilmiş, 1940-cı ildə ona Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi adı verilmişdir. Respublika xalq yaradıcılığı evinin buraxdığı “Aşıqlar” kitabında (1957). Aşıq İslamın “Bu gün”,”Oktyabr”,”Sülh nəğməsi” şeirləri çap edilmişdir. Arxiv rəflərində isə onun yüzdən çox işiq üzü görməmiş gəraylısı, qoşması müxtəlif şeirləri vardır. Yaxşı olardı ki, aşığın Azərbaycan SSR Mərkəzı Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivindəki şəxsi fondu hər tərəfli öyrəniləydi və yaradıcılıq məhsulları çap olunaydı. Axı Aşıq islam özü demişkən: ”Xalqın heç bir sözü-söhbəti itməməlidi, arxivlərdə qorunmalıdır”. Nazim Hikmət Kirovabadda (Gəncədə) qonaq olarkən Aşıq İslam öz sədəfli sazı ilə onu qarşılayıb salamlamış, ”Ürfani” aşıq havasının çalmışdır. ”Kirovabadın xalq istedadları“ (1961) kitabında oxuyuruq: (…Sazın telləri aşığın barmaqları altında ecazkar bir qüvvə ilə sanki dil-dil ötür, elə bil adamlarala danışırdı…”1968-ci ildə onunla ilk görüş zamanı dediyi söz heç yadımdan çıxmaz: ”Toplayın, el-obaya çatdırın yığdıqlarınızı…Arxiv etibarlı yerdir. Sən də ki, cavan oğlan, dərviş kimi düşüb elin-obanın itib-batan sənədlərini toplayırsan. Bu, çox xeyirxah işdir, elə səninçün “Yadıma düşdü”şerini oxuyacağam”. O, divardan asılmış sazı bağrına basdı, çaldı, çaldı….Uzaqlardan, yaxınlardan, oynaq saz havalarından….Mən də o illərin xatirələrindən yadigar qalmış “Yadıma düşdü” aşıq şerini ixtisarla oxuculara təqdim edirəm:

Könül arzuladı gəldim Göyçəyə,

Xoş hava olması, yadıma düşdü.

Mərd igidlər Ağ bulağın üstündə

Alaçıq qurması, yadıma düşdü.

Alaçıq quruldu dərmə bağınan

Gözəllər yığnağı ləbi-balının.

Aşıq yığnağından, xoş avazınan,

Sorub-soruşması, yadıma düşdü.

Soruşdum Ağ dağı çoxdur yığnağı,

Ellərim edirlər işrətli çağı.

Gəzirlər, yeyirlər yağı, qaymağı,

Köçün qayıtması, yadıma düşdü.

Avdı əsər dik pilləkən dağları

Laçın, tərlan, kəkliklərin oylağı.

Müqəddəs yurdumun yeni bağları,

Həvəslə dərməsi, yadıma düşdü.

Gözümdən keçirdim sayılar onu,

Sarınər qatara laçınlar qonub.

Gəlib yetişibdir ömrümün sonu

Karvanın düşməsi, yadıma düşdü.

Beşdaşlar dağların seyrangahıdır

Göyçə şairlərin bol yığnağıdır.

Aşıq İslam yazır,el qonağıdır,

Əsədin oxumağı, yadıma düşdü.

Respublikamızda ilk aşıq xorunun təşkili İslam Yusifovun adı ilə bağlıdır. Onun təşəbbüsü ilə 1937-ci ildə Gəncə şəhərində aşıqlar ansamblı yaradılmışdır. Bu günlərdə Azərbaycan SSR mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində aşıq İslam Yusifovun sənədləri daxil olmuşdur. Alınmış sənədlər içərisində həmin ansambılın fəaliyyətini əks etdirən bir sıra proqramlar, arayışlar, fotoşəkillər və sairə vardır. Aşıq İslam ansambılın ifası üçün “Qəmərcan”, “Yaşa-yaşa Azərbaycan”, ”20 bahar” kimi mahnılar da yazmışlar. 1934-cü ilin avqust ayında birinci Zaqafqaziya xalq yaradıcılığı sənəti olimpiadası keçirilmişdir. Aşıq İslam həmin olimpiadada müvəffəqiyyətlə çıxış etdiyinə görə Zaqafqaziya mərkəzi İcraiyyə komitəsindən təşəkkür almışdır. Həmin sənəddə oxuyuruq Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə komitəsinin rəyasət heyəti əmindir ki, Aşıq İslam yorulmadan öz ustalığını artıraraq, formaca milli, məzmunca sosialist xalq yaradıcılığının ən yaxşı nümunələrini sosializm quruculuğu və Zaqafqaziya Sosialist federativ Sovet Respublikalarının daha da möhkəmlənməsi işinə sərf edəcəkdir. İslam Yusifov Moskvada keçirilən birinci Azərbaycan Ədəbiyyatı və incəsənəti on günlüyünün iştirakçısı olmuş, 1939-cu ildə Moskva Ümumittifaq kənd təsərrüfatı sərgisinin açılışında çıxış etmişdir. Həmin il oktyabr ayında xalq çalğı alətləri ifaçılarının Ümumittifaq baxışında, 1940-cı ildə isə II Azərbaycan xalq yaradıcılığı olimpiadasında o, yenə də müvəffəqiyyət qazanmış, tərifnamə, təşəkkür və pul mükafatı almışdır. Maraqlıdır ki, aşığa verilmiş hər iki sənədi dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov imzalamışdır.Böyük Vətən müharibəsi illərində aşıq İslam dəfələrlə əsgərlərimiz qarşısında çıxış etmiş, onları qəhrəmanlığa ruhlandıran mahnılar oxumuşdur. Onun azğın faşistlərə kin, nifrət edən qoşmalarının birində oxuyuruq:

Söylənsin tarixdə bizim bu dastan,

Şığıyır düşmənə min qızıl aslan.

Faşistlər qurtarmaz hec zaman yastan

Onların sırasın pozuram bu gün!

Aşıq İslam Ukrayna şairi Oles Yurenko ilə dostluq etmişdir. Şair Gəncəyə gələrkən aşıqla birlikdə şəkil çəkdirmiş, öz kitablarından ikisini aftoqrafla ona bağışlamışdır. Aşığın sənədlərinin xeyli hissəsini müxtəlif illərdə yazdığı qoşmaların və deyişmələrinin avtoqrafları təşkil edir. Onun qoşmalarının əksəriyyəti ictimai motivlidir. Onların içərisində Nizami, Aşıq Ələsgər, Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Aşıq Əsəd, Cambul Cabıyev, Qurban Pirimov kimi sənətkarlara dair vətən, xalq və s. mövzularda qoşmaları diqqəti cəlb edir. Aşıq Ələsgər, Növrəs İman, Aşıq Bəhman, Aşıq Hüseyin, Aşıq Çoban, Aşıq Dövlət və başqalarının bəzi şeirləri, bayatılar və s. Aşıq İslam Yusifovun topladığı materiallardandır. Aşığın şəxsi fonduna daxil olan sənəd materialları aşıq sənətimizin inkişafını öyrənmək və tədqiq etmək üçün ilkin mənbədir. Aşıq İslam Yusifov dekabırın 7-də qəflətən vəfat etmişdir. İslam Qara oğlu Yusifov 1893-cu ildə İrəvan mahalının Basarkeçər rayonunun Nərimanlı kəndində anadan olmuşdur. O, 12 yaşından aşıq sənətini öyrənməyə başlamışdır. Bir neçə il görkəmli aşıqların şagirdi olmuşdur. 1916-cı ildə isə Şəmkir rayonuna gəlmiş, Aşıq Çoban Hüseyin oğlundan çox şey öyrənmişdir. Elə bu vaxtan da o öz sözü və sazı ilə fərdi çıxış etməyə başlamışdır. Aşıq İslam Yusifov xalq içindən çıxmış sənətkardır. O, xalqa xidmət edən bir sənətkar kimi şöhrət qazanmışdır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Aşıq İslam Yusifovun yaradıcılığı çiçəklənmiş və təkmilləşmişdir. Aşq İslam Yusifov 1940-cı ildə Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi adını almışdır. O, 25-il bundan əvvəl SSRİ yazıçılar ittifaqına üzv qəbul olunmuşdur. “Qıırmızı Əmək Bayrağı” ordeni və bir neçə medal ilə tərtib edilmişdir. Aşıq İslam partiya və vətən haqqında şeirlərin müəllifidir. Uzun müddət özünün təşkil etdiyi Gəncə aşıqlar ansambılına rəhbərlik etmişdir. Dəfələrlə şəhərimizdə və respublikamızın rayonlarında ölkəmizin paytaxtı Moskvada çıxış etmişdir. İstedadlı saz ustası Aşıq İslam Yusifovun xatirəsi onu tanıyanların yadından çıxmayacaqdır. Öz şərəfli ömrünü saz və söz sənətinin yayılmasına və inkişafına həsr etmiş qocaman və ustad Aşıq İslamın xatirəsi bizim hamımız üçün əzizdir. Aşıq İslam Yusifov İrsinin öyrənilməsində onun nəvəsi olan xeyirxah insan dosent, AZTU-nun dekani, dosent Həsənov Arzunun danılmaz əziyyəti və təşəbbüsü vardır. Belə ki Aşığın indiyənədək vəfatından sonra heç bir uğurlu addım atılmamışdır. Həsənov Arzunun atdığı addım həm Aşıq İslam Yusifovun Azərbaycan aşıq sənətinə verdiyi töhfənin və irsinin birbaşa çatdırılmasına zəmin yaratdı. Belə ki 2013-ci ildə Aşığın 120 illik yubileyini dövlət səviyyəsində keçirildi. Bu addımlara görə mən oxucularım adından belə dəyərli insanlara aşıq sənətinin itib batmamasında göstərdikləri maddi və mənəvi köəkliyə görə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Aşıq İslam Yusifov haqqında kitab hazırlanır tezliklə şeirləri toplanıb ilk dəfə olaraq çap olunacaq. Aşıqlıq sənətinin itib batmaması üçün aşığın öz əlyazmalarından külli şeirləri və həyatı haqqında sizlərə ətraflı kitabında tanış olacaqsınız.

Elvin Mustafayev