Basarkeçər(Basatkeçən)

Göyçə gölünün cənub-şərqində yerləşən bu qəsəbə mahalın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Göyçənin el yaddaşında daşlaşmış rəvayətlərindən birinə görə, ilkinliyində bu toponim "Basatkeçən" şəklində olmuşdur.

Bu mülahizənin özündə tam həqiqəti ehtiva etdiyini qəti şəkildə söyləmək üçün ciddi elmi araşdırmalara ehtiyac duyulur. Amma bununla belə, "Kitabi Dədə Qorqud" və ondan çox-çox əvvəlki dövrlərlə səsləşən bir sıra toponimlərin - "Qazanuçan", "Alparus", "Dəlikdaş", "Uğuztəpə", "Dirsədağı", "Becanölən", "Uruzqaçan", "Qazanlıqdərə", "Qara Dərbənd", "Nuhdam", "Dəli Becan", "Cacaklı" kimi yer-yurd adlarının Göyçə mühiti üçün ənənəviliyi və bunların böyük əksəriyyətinin son deportasiyaya qədər yaşarılığı Basarkeçər kəlməsinin "Basatkeçən" və ya "Basat köçən" ifadələrinin təhriflərə məruz qalmış forması olması versiyası üzərində incələmələr aparmağa əsas verir. Bu versiyanı möhkəmləndirən səbəblərdən biri də odur ki, "Basarkeçər" kəlməsinin bir toponim kimi formalaşmasını azəri türkcəsinin dialektik qanunauyğunluqları inkar edir. Belə ki, iki felin birləşməsindən ibarət yerd-yurd adları bu dilə yaddır. Mövcudluğunun son 4000 illik tarixi ərzində "vuraryıxar", "vurarqaçar", "yıxılardurar" kimi bircə görənək toponimi olmayan bir dildə "Basar" + "keçər" leksemlərinin birləşməsi olan bir ifadənin qəflətən toponim statusu qazanmasını elmi mülahizə kimi qəbul etmək sadəcə absurddur. Özü də elə bir məkanda ki, orada bu dilin bəkarəti ilkinlikdəki şəhd-şəkəri ilə qorunub saxlanmış olsun. Təbii ki, bu mübahisəli bir məsələdir. Amma bu elmi mübahisə Basarkeçər kəndinin oğuz türkləri tərəfindən binələşdirilməsi tarixinin qədimliyinə əsla xələl gətirmir. Basarkeçərin təməlinin oğuz kultunun hakim mövqedə olduğu zamanlardamı, yaxud ondan əvvəlmi qoyulduğu barədə elmi araşdırmaların olmamasına rəğmən, bu kəndin ərazisində 1970-ci illərdə tapılaraq, o zaman rayin partiya komitəsinin katibi olmuş Nuricanyanın əmri ilə açıq muzeydə toplanmış V-VIII əsrə dair alban mədəniyyəti nümunələri, eramızdan əvvəlki birinci minilliyin əvvəllərinə aid olduğu hətta erməni tarixçiləri tərəfindən təsdiqlənmiş daş kitabələr, Basarkeçər kəndinin cənub-şərqində , Daşkənd yolunun təxminən ikinci kilometrinə uyğun gələn bir ərazidəki eramızdan əvvəlki dövrün III yüzilliyinə aid qədim qalanın bünövrə qalıqları birmənalı şəkildə deməyə əsas verir ki, oğuz türkünün bu kənddə məskunluğunun tarixi azı 2000 illik bir dövrü əhatə edir. XVI əsrə dair sənədlərdə isə Basarkeçər Səfəvi Azərbaycan dövlətinin Qarabağ(Gəncə) bəylərbəyliyinə daxil olan ən iri yaşayış məskənlərindən biri kimi səciyyələndirilir.

1578-ci ildə Səfəvi dövlətinin ərazilərinin bir qismi, o cümlədən, Göyçə hövzəsinin şərqindəki bir sıra kəndlər osmanlıların nəzarətinə keçsə də, 1590-cı ildə tərtib olunmuş "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"nin 326-328-ci səhifələrindəki qeydlər Basarkeçərin Səfəvilərin nəzarətində qaldığına şəhadət verir.

1723-cü ildə növbəti Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasından sonra isə Göyçə hövzəsi bütünlüklə osmanlıların nəzarətinə keçib və onların tətbiq etdiyi yeni bölgüyə əsasən Basarkeçər kəndi İrəvan əyalətinin Məzrə Nahiyəsinin inzibati vahidləri sırasında yer alıb. 1728-ci ildə Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlənərək tuğralanmış "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" nin 16-cı səhifəsində Basarkeçərin sırf türk kəndi olduğu və sultan xəzinəsinə illik ödəncinin 6.704 ağça həcmində müəyyənləşdirildiyi barədə qeyd aparılıb ki, bu da "Basarkeçərin əzəli erməni yurdu olması" barədə erməni iddialarını birmənalı şəkildə rədd edən tutarlı faktdır.

Erməni mənbələrində isə Basarkeçər kəndinin adına ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində rast gəlinir. Belə ki, İ.Şopen erməni vilayətinin idarəçiliyinə verilmiş Göyçə mahalının o zaman yaşayış üçün yararlı olan 59 kəndi barədə məlumat verərkən, 38-ci sırada Basarkeçər kəndinin adını çəkir. Elə həmin müəllifin verdiyi məlumata görə, 1831-ci ildə Basarkeçərdə 272 türk ailəsi yaşamışdır. 1831-ci ildən etibarən isə Türkiyənin Baqrevand və Alaşkert vilayətlərindən gətirilmiş ermənilərin bu kənddə yerləşdirilməsinə start verilir. Və bu proses o qədər sürətlə aparılır ki, XIX əsrin sonlarında demoqrafik vəziyyət ermənilərin xeyrinə kəskin surətdə dəyişmiş olur: 2108 nəfər erməni və cəmi 85 nəfər türk.

1905-ci il qırğınları zamanı isə Basarkeçərdə yaşayan yüzə qədər türk ailəsinə keşişin fitvası ilə divan tutulur və kənd tam mənada türksüzləşdirilir. Ermənistan Xalq Komissarları Soveti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 9 sentyabr tarixli qərarı ilə Basarkeçər kəndi yeni təşkil olunmuş eyni adlı rayonun inzibati mərkəzi elan edilmiş, 1935-ci il yanvarın 3-də isə ona şəhər tipli qəsəbə statusu verilmişdir. Ermənistan SSR Ali Sovetinin 11 iyun 1969-cu il tarixli qərarı ilə Basarkeçər toponimi "Vardenis" sözü ilə əvəzlənmiş və bu yaşayış məntəqəsinə şəhər statusu verilmişdir.

Salman Vilayətoğlu
Təqdim etdi: İlqar İsmayılov