Aşıq Ələsgər xalq dilinin ədəbi dilimizə çevrilməsi missiyasının “nidasını qoydu”.

Dədə Ələsgər həqiqəti anlatmaq missiyasının daşıyıcısı, xalq dilimizin ədəbi dilimizə çevrilməsi missiyasının tamamlayıcısı, Qərbi Azərbaycana qayıdış missiyasının isə simvoludur.

Klassikləşmiş bir deyim var: “Aşıq Ələsgər yaradıcılğı elə bir zəngin xəzinədir ki, kim nə axtarsa orda tapar, kim nə istəsə orda görər”. Dədə Ələsgər ustad aşıq kimi, təbiət peyzajını, insani gözəllikləri mükəmməl şəkildə təsvir edən şair kimi, sözləri mənalandıran təcnis ustadı kimi, xalq ədəbiyyatına yeni şeir formaları gətirən, söz xəzinəmizi zənginləşdirən kamil sənətkar, el ağsaqqalı, sufi-filosof kimi, yaratdığı havalarnan bəstəkar kimi, qarşılaşdığı bütün deyişmələrdə qalib olan haqq vergili söz sahibi kimi ən böyük titula, uca statusa layiqdir.

Mənə görə Aşıq Ələsgər həm də bir missionerdir. Qismətinə böyük amalları gerçəkləşdirmək düşmüş dahidir, aşıqlıq, ozanlıq, şairlik, ağsaqqallıq, müridlik isə bu missiyaları həyata keçirmək üçün bir libasdır, vasitədir. Hesab etmək olar ki, Dədə Ələsgər bir missiyanın daşıyıcısı, bir missiyanın tamamlayıcısı, bir missiyanın isə başlanmasının simvoludur.
Dədə Ələsgər böyük missiyanın – dinin, fəlsəfənin və elmin əsas qayəsi olan “həqiqəti anlatmaq” missiyasının daşıyıcısıdır. Həqiqət elmdə kainatın qanunlarının, fəlsəfədə varlığın düzəninin, dində ilahi nizamın inkası, ədəbiyyatda isə ilahi, dünyəvi gözəllik və sevgidir.

İlahi gözəllik, başqa sözlə, nizam, harmoniya və ya qanunauyğunluq varlığın "olmazsa-olmazıdırsa", sevgi bu nizamı dərk etmək, qəbul etmək, onunla birlikdə olmaqdır. Bu nizamı və sevgini Peygəmbərlər, Dədə Qorqud, Əl-Qəzali, Əhməd Yasəvi, Nizami, Mövlana, Yunus Əmrə, Füzuli kimi əzəmətli mütəfəkkirlər özlərinə məxsus forma və üslublarda anlatmışlar. Dədə Ələsgər isə “Xalqa həqiqətdən mətləb qandırmaq” üçün onların öz ana dilini və ən sevdikləri üslub olan aşıq-ozan üslubunu seçmişdir. Aşıq-ozan üslubu əsrlərdən gələn, türkün qanına, geninə hopmuş və bütövlükdə pozitivizim, zəfər, nikbinlik və sağlam ruh üzərində bərqərar olmuş anlatma tərzidir. Ona görə də Dədə Ələsgəri hər kəs yaxşı və xoş məramla anlayır.

İkinci missiya xalq dilinin ədəbi dilə çevrilməsi məsələsidir və Aşıq Ələsgər bu missiyanın tamamlayıcısı kimi görünür. Məlumdur ki, tarixən elin danışdığı xalq dili ilə yazılı dil arasında böyük fərq olmuşdur. Məsələn, Avropa ölkələrinin əksəriyyətində ədəbi dil (saray dili də deyilir) əsəsən latın dili idi ki, bu dildə danışan xalq yox idi və bu dil ancaq yazı üçün istifadə edilirdi. Bizim bölgədə də dilimizin vəziyyəti buna bənzər idi; sarayda və yazılarda ərəb-fars-türk kəlmələrindən ibarət qarışıq tərkibli bir ədəbi dil var idi ki, bunu türk dilində danışan yerli xalq başa düşmürdü. Bu, bir tərəfdən sarayla xalq arasında anlaşma çətinliyi, digər tərəfdən isə yazılı əsərlərin xalqa çatdırılmasında problemlər yaradırdı. Bununla yanaşı, yeni yaranan dövlətlərdə xalqla dövlət arasında ortaq dil formalaşmağa başlamışdı. Ona görə də, 18-ci əsrdən başlayaraq bir çox ölkələrdə idarəetməni yaxşılaşdırmaq, hakimiyyət-xalq arasındakı anlaşmanı və ünsiyyəti asanlaşdırmaq üçün bu “iki dil” arasındakı fərqi aradan qaldırmaq, özəlliklə də “xalq dilini yazılı dilə gətirmək” missiyası önə çıxdı.

Avropa ölkələri bu məsələni çözmək üçün ümumitəhsil məktəbləri açmağa və məcburi təhsil tətbiq etməyə başlamışlar. Bizim bölgədə isə bu missiyanı həyata keçirmək aşıqların üzərinə düşmüşdür. Aşıqlar toylarda, məclislərdə, dastan axşamlarında sadə xalq dilində yaradılmış əsərləri təbliğ etməyə başladılar. Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Miskin Abdal, Dirili Qurbani, Ağ Aşıq, Sarı Aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Valeh və adları günümüzə gəlib çatmayan yüzlərlə el aşıqlarının yaratdığı şeirlər, havalar, dastanlar dillər əzbəri oldu və xalq dili inkişaf etməyə başladı.

Yavaş-yavaş Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Qasim bəy Zakir kimi şairlərin timsalında xalq dilində yazılı ədəbiyyat ortaya çıxmağa başladı. Lakin hələ də bir çox şairlər və yazarlar köhnə dildə yazırdılar və el dilinin mükəmməlliyinə aşina deyildilər. Aşıq Ələsgər isə xalq dilini ən çətin sınaqlardan keçirdi. Xalqın doğma dilini şeirin bilinən bütün formalarında (qoşma, gəraylı, təcnis, bayatı, qəzəl, müxəmməs və s.) və əksər mövzularda (ilahi gözəllik, qadın gözəlliyi, təbiət gözəlliyi, igidlik, bağlamalar, hərbə-zorbalar, deyişmələr, nəsihətnamələr, divanilər, tənələr və s.) imtahana çəkməklə yanaşı, heç bir dildə olmayan dildönməz, dodaqdəyməz, cığalı, müstəzad təcnis kimi ən çətin şeir növlərində də sınaqdan keçirdi. Nəticədə subut etdi ki, bizim folklordan mayalanan dilimiz o qədər mükəmməl və zəngindir ki, bununla bütün mövzularda və şeirin bütün formalarında, o cümlədən ən çətin formalarında mükəmməl əsərlər yaratmaq mümkündür və bunun üçün başqa dildən söz "idxal" etməyə ehtiyac yoxdur.

Beləliklə, Aşıq Ələsgər xalq dilinin ədəbi dilimizə çevrilməsi missiyasının “nidasını qoydu”. Bundan sonra, iyriminci əsrdən başlayaraq el dilimiz azərbaycan türkcəsi adı ilə nəinki poeziya dilimizin, bütövlükdə yazılı dilimizin, o cümlədən, elmi dilimizin bünövrəsini qoydu.
Dədə Ələsgər həmçinin xalqımızın ən böyük missiyalarından birinin – Qərbi Azərbaycana qayıdışın simvoludur. Möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyev 2022-ci ilin dekabrında Qərbi Azərbaycana qayıdışı, xalqımızın ən önəmli missiyalarından biri kimi -  30 sentyabr 2024-cü ildə açılışını həyata keçirdiyi Aşıq Ələsgərin heykəlini bu qayıdışın simvolu kimi təqdim etmişdir. İnanırıq ki, hər bir missiyanı uğurla tamamlayan Dədə Ələsgərin müqəddəs ruhu qayıdış missiyasının da gerçəkləşməsində bizə dəstək olacaqdır.

05.05.2025
Nuru Bayramov
Professor, AMEA müxbir üzvü