ARİSTOTEL DÜŞÜNCƏSİNDƏ İNSANA VERİLƏN DƏYƏR

Böyük Vətən müharibəsi illərindən, İ.V.Stalin barədə,dillərdə belə rəvayət qalmışdı:
İ.V.Stalin, əsir düşən, sıravi əsgər olan oğlunu (məhz sıravi əsgər olduğuna görə) faşist generalı ilə dəyişməyə razılıq verməyib.
Həmin illərin mənəvi durumu nöqteyi nəzərincə, İ.V. Stalinin bu qərarı, yüksək dəyərlərdən sayılırdı.Sonrakı illərdə isə, müxtəlif məqsədlə araşdırmaq, müxtəlif mövqelərdən nəzər salmaqla, bu hərəkəti onun mənfi cəhəti kimi qeyd edənlər də oldu.
Gərgin müharibə illərindəki dəyərləndirmə əsasında, general ilə sıravi əsgər arasında qoyulan fərqi nəzərə çatdırmaqdır məqsədim.

Aristotel düşüncəsində insana verilən dəyər fəlsəfi dərinlikli olub, adi düşüncənin görə biləcəyi uyğunsuzluqlardan qat-qat dərindədir.

ARİSTOTELƏ görə:

1. “Qeyd etmək lazımdır ki, insan Aristotel üçün hər şeydən öncə kişi cinsinin nümayəndəsidir.“

Bu dəyərvermə, böyük-kiçik, sözükeçən, nöqteyi nəzərincə saxlanması vacib olan dəyərlərdəndir. Məhz bu dəyərlərin dərk edilərək saxlanıldığı mühitdə, qadın da öz dəyərini itirmir. Kişi öz „kişi kimi“ dəyərini saxlaya bildiyi mühitdə, qadın öndə gedən qüvvələrdən birinə çevrilir, düşünürəm.

ARİSTOTELƏ görə:

2. „Biz tezliklə görəcəyik ki, Aristotelə görə, qadınlar əsasən ailə və onun lokal ətrafı ilə bağlıdır. Burada onlar öz qabiliyyətlərini ən yaxşı bir qaydada reallaşdıra bilərlər.“

Həqiqətən qadının bir nömrəli vəzifəsi keyfiyyətli tərbiyə aşılamaqdırsa, cəmiyyət və təlabatdan bixəbər qadın, keyfiyyətli tərbiyə anlayışını öz təsəvvüründə yarada biləcəkmi?
Digər tərəfdən baxdıqda isə, „boynundakı yük“ artdıqca, qadının görəcəyi işin keyfiyyəti aşağı düşəcək deməkdir.
Cəmiyyətin şüurən lazımi istiqamətə dönə bilməməsi, Aristotel səhv düşünür demək deyil. Biz hələ „elm oxuyun“ nəsihəti dinləməklə, bizim üçün nəzərdə tutulan bilgi mərtəbəsinə gəlib çata bilmirik. O bilgi mərtəbəsi ki, insanın hansı qayda ilə tərbiyəsindən, sağlam fikirli cəmiyyət üzvü yarada biləcəyini təyin edəcək,qadın yetişdirsin.

ARİSTOTELƏ görə:

3. Bundan da daha çox deyilsə, „o, (Aristotel) həqiqətən, azad və müstəqil insanla (insanla – bu sözün daha yaxşı mənasında) təbiətən kölə olan insan arasında fərqi diqqətə çatdırır.“

Bu fərq mövcuddur,danılmazdır. Fərqli olan birinin, Aristotel tərəfindən, yararlı olmayacaq biri kimi inkar edilməsi (dəyərsiz sayılması ) demək deyil.
İnsanın elm oxumaqla azad və müstəqil ruha yiyələnməsi, həyatın başlanğıc məqsədidir.
İnsanlıq deyilən, böyük bədəndirsə; müxtəlif əqli mərtəbələrdəki insanlar ,bu bədənin yaşamı üçün zəruri üzvləridir.

ARİSTOTELƏ görə:

4. „Qullar polisdə kölə vəziyyətində yaşayırlar, ağır fiziki əməklə məşğul olmaq məcburiyyətindədirlər. Aristotel üçün belə bir həyat kişi cinsinin nümayəndəsi olan azad yunanların polisdə yaşadıqları həyata nisbətən daha az dəyərlidir. „
…Lakin onlarsız da, həyat yaşanılmazdır, düşnürəm.

Bu fikirlər, insanlar arasındakı fərqi nəzərə almağın vaciblik olduğunu nəzərimizə çatdırmayıb, bu fərqin mövcudluq olduğu mənasında deyilir, düşünürəm. Bu fərq mövcuddur, lakin insanın bu fərq əsasında dəyərləndirilməsi ancaq müstəsna hallarda yol veriləndir. Bir növ İ.V.Stalinin general və sıravi əsgərə fərq qoyması kimi.

İnsanların aşağı və yuxarı əqli təbəqələrdə yerləşməsi vaciblik olaraq, kainatın canlı hissəsinə məxsus dəyişməzlik, kimi dəyərləndirilməlidir.

ARİSTOTELƏ görə:

5. „Aristotel güman edirdi ki, kölə vəziyyətinə düşən insanlar təbiətən kölə olanlardır. Qulun kölə vəziyyətində olma təyinatı ilə onun şəxsi keyfiyyətləri arasında uyğunluq mövcuddur. Bu nöqteyi-nəzərdən kölə azad yunan kişilərindən aşağıdır. Beləliklə, Aristotel qulları, həm də qadınları azad yunan kişilərindən aşağıda təsvir edir. Onların hər ikisi ictimai həyatda və şəhər meydanında (agora) deyil, ev təsərrüfatında (oikos) olduqları zaman öz yerlərindədir. Qadınlar və kölələr öz təbiətləri, şəxsi keyfiyyətləri etibarı ilə şəhər-dövlətin ictimai həyatında iştirak edən azad kişilərə nisbətən çox aşağı səviyyədədirlər. Buna görə də insan öz təbiətini polisdə reallaşdırır deyərkən yadda saxlamaq lazımdır ki, bu, Aristotelə görə, qadınlara və kölələrə aid deyildir”.
Dəqiq anlaya bilmərəm ki, Aristotel nə məqsədlə belə deyib. Çünki dildən-dilə sözlərlə keçən fikir, əsil mənasından uzaq düşə bilir. Bir də, zamanın fəlsəfəsi zamanın tələbinə uyğun yaranır, lakin haqqa əsaslanmırsa, dəyərsizləşir və ömrü gödək olur.
Onu bilirəm ki…
Bu dünyada yaşayan insanların bir qismi Allaha arxalananlardır (əsil mənada nəzərdə tutulur), onlar enerji verərək enerji alar; bir qismi özünə güvənənlərdir ki, əslində güvən mənbəyi özləri yox, yükünü çiyninə qoyduqları (qoymaqla, həm də bir qism adamların, adətən özündən aşağı saydıqları) adamlardır.

Zeynəb Əbil

Goyce.az