“BİLQAMIS” DASTANI

Eramızdan əvvəl IV-III minilliklərdə yaranan bəzi abidələri bir sıra əlamətlərinə görə ilkin türk soylarının nümunələri kimi diqqəti cəlb edir. Şumer sivilizasiyasından xəbər verən maddi-mədəniyyət abidələri və ədəbi əsərlər onların yaratdıqları əlifba ilə gil lövhələrə köçürülmüş, həmin yazılar dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Şumer kitabələrindəki şeirlər, nəğmələr, ağılar, zərb-məsəllər, himn və ağlaşma, lətifələr, əfsanələr, təmsillər, dastanlar, məktəb və təhsil və sair nümunələr ulu və əzəmətli bir xalqın mədəniyyətindən xəbər verir. Bu qədim mədəniyyət beşiyi istər coğrafi, tarixi-etnoqrafik baxımdan, istərsə də dil və soykök baxımından türk mədəniyyətinin ilkin izlərini özündə yaşadır.

Bu mədəniyyət güney Azərbaycan bölgələrində və onun cənubunda İki çayarası – Dəclə və Fərat çayları arasında yaranıb. Gil lövhələrə köçürülən beş dastandan biri « Bilqamıs haqqında dastan » adlanır. Şumer dilində yazıya alınan bu dastan qədim dövrlərdə akkad, hurri və het dillərinə tərcümə edilib, geniş yayılmışdır. Dastanın qəhrəmanı şumercə Bilqamıs adlanır.

Dastanda Bilqamıs belə səciyyələndirilir: « Dünyanın axırına kimi hər şeyi görmüş haqqında, dənizləri görmüş, bütün dağları aşmış haqqında, öz dostu ilə birlikdə düşmənləri fəth etmiş haqqında, müdrikliyə çatmış haqqında, hər şeyi bilən haqqında gizli nə varsa gördü, sirli nə varsa bildi, bizə daşqından əvvəlki günlər barədə xəbər gətirdi, uzaq yola çıxmışdı. Lakin yorulub qayıtmışdı ».

Dastanda gerçək tarixi hadisələrlə əfsanələr qovuşur. Tarixçilərin qeyd etdiyi kimi, Bilqamıs tarixi şəxsiyyətdir. Bilqamıs Uruk ölkəsinin, eləcə də Uruk şəhərinin hakimidir. O, mürəkkəb təbiətli insandır. O, dastanda həm qəddar, həm xeyirxah, həm qəhrəman,həm dost, həm də insan taleyini, onun aqibətini düşünən adam kimi təsvir olunmuşdur. Dastan bir neçə hissədən ibarətdir:

Bilqamıs Uruk şəhərinə hakimlik edir.

Bilqamısın Enkidu ilə dostluğu.

Bilqamısla Enkidunun Humbabanı və buğanı öldürmələri.

Bilqamısın dünya daşqınından gəmi qayırıb xilas olan Utnapiştimlə görüşməsi.

Bilqamısın ümidsiz vətənə dönməsi və s.

Dastan Bilqamısın əvvəlcə xasiyyətindən bəhs edir:

Dünyanın bu başından o başına dolaşmış,

Dənizlər adlamış, uca dağları aşmış,

Dostu ilə bilikdə düşənləri haqlamış,

Müdrikliyə yetişmiş, dünyanı dərk eləmiş,

Bir insan haqqındadır bizim bu dastanımız.

O hər sirr bilərdi, o hər şeyi görərdi,

Yeri su basmasından bizə xəbər verərdi,

Uzun yollar dolaşıb, yorulub əldən düşdü,

Başına gələnləri sal bir qayaya döydü.

Sonra hasara alıb adını Uruk qoydu

Bilqamıs Uruk şəhərinin qala divarlarını tikdirdikdən sonra özünü sərbəst aparır, şəhər əhalisinə zülm edir, qız və qadınlara sataşır. Uruk sakinləri allahlara müraciət edirlər. Şikayət sədası allah Anuya çatır. O, ana ilahəsi Arurunu yer üzərinə göndərir və deyir: « Sən onu yaratmısan, indi də ona bənzər qəhrəman yarat. Arurugildən vəhşi görkəmli və təbiətli Enkidunu yaradır. Tezliklə Uruka xəbər yayılır ki, yaxınlıqda vahiməli bir əcaib insan peyda olmuşdur. Onu ancaq Bilqamıs məğlub edə bilər. Lakin Bilqamıs belə ondan çəkinir. Çünki İnkidu vəhşi təbiətə malik idi. Onun təbiətini dəyişdirmək lazım idi. Məbəd qadınlarından birini - Şamxatı onun yanına göndərirlər. Qadın ona nəvaziş göstərir. Tədricən Enkidunun vəhşi təbiəti dəyişilir, başına ağıl gəlir, gücdən düşür. Qadın məhəbbəti ona şüur gətirir. İnsana çevrilmiş Enkidu Bilqamısla döyüşə girişir. Ağıllı Bilqamıs onunla barışıb əhdi-peyman bağlayıb qardaş olurlar. Bundan sonra onlar birlikdə sidr meşəsinə gedib şər qüvvə olan Humbaba ilə döyüşürlər. Çox çətin döyüşdən sonra Humbabanı öldürürlər.İlahə İştar Bilqamısın qəhrəmanlığını görüb ona vurulur,qəlbini ona açır. Lakin Bilqamıs İştarın məhəbbətini rədd edir. Bilqamıs yaxşı bilir ki, İştar heç bir sevgilisinə sonacan sədaqətli olmamışdır. İştar bu təhqirə dözmür.

Səma allahı Anudan xahiş edir ki, Bilqamısa qarşı səma öküzünü göndərsin. Vəhşi öküz Uruk da qabağına çıxanı dağıdır, məhv edir. Bilqamıs və Enkidu çətinliklə öküzü öldürürlər. Uruk camaatı qəhrəmanların şərəfinə ziyafət verir, mahnılar qoşur. Lakin allahlar Enkidunu Bilqamısa qarşı yönəltmişdilər. O isə Bilqamısla dostluq edir. Humbabanın və səma öküzünün öldürülməsində iştirak edir. Allahlar Enkiduya ölüm hökmü çıxarırlar. Enkidu xəstələnir və ölür. Bilqamıs hədsiz pərişan olur, həyatın, qəhrəmanlığın, şöhrətin sonunu gözü qabağında canlandırır.

Bilqamıs əbədi həyat axtarmağa gedir...

Bir görün, kim gözəldir qəhrəmanlar içində?

Görün əzəmətlidir kim cavanlar içində?

Bütün qəhrəmanların Bilqamısdır gözəli,

Enkidudur ərlərdən və məğrur, ən cüssəli

Qəzəblə qoyduğumuz o, ilahə Buğası.

Bilqamıs eşitmişdir ki, uzaq okean sahilində yaşayan Utna piştimə nə vaxtsa allahlar əbədi həyat bəxş etmişlər.Çox gedir, dağı, daşı aşır, okeanı keçir.

Bilqamıs dastanının Azərbaycan dilinə tərcüməsi İ.Vəliyevindir.

Mənbə:QARA NAMAZOV " OZAN-AŞIQ SƏNƏTİNİN TARİXİ " kitabı