Ermənistanın türk mənşəli etnotoponimilərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri

Indiyədək dilçiliyimizdə leksik və semantik yolla yeni sözlər yaranmasının sərhəddi dəqiq müəyyənləşdirilməmiş,leksik yolla söz yaratmanın mahiyyəti tam aydınlaşdırılmamışdır.Dildəki xüsusi adların böyük bir qismi appelyativlərin köməyi ilə yaranır. Bu hadisə özünü toponimiyada da geniş şəkildə göstərir. Ona görə də onomastik vahidlərin leksik xüsusiyyətlərini öyrənərkən bu məsələyə fikir verilməlidir.Təbii ki, dildəki bütün appelyativlər onomastik vahidlərin yaranmasında iştirak etmir. Apelyativlərin müəyyən qismi bu prosesdə fəal və məhsuldardır. Bu mühüm dil hadisəsi onomastik leksikadakı bütün xüsusi adlar qrupunu əhatə edir. Məsələn, Ümumi söz Abad Ağ+bənd Ağ+bulaq Ağ+qaya Balıq-çı Balıq-çı-lar Boz+binə Qala+ça Qamış-lı Qara+bağ-lar Xüsusi adAbad (k) Ağbənd (q) Ağbulaq (p) Ağqay a Balıqçı (q) Balıqçılar (q) Bozbinə (k) Qalaça (k) Qamışlı (k) Qarabağlar (k) [/b]Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də leksik yolla söz yaratma prosesi ən qədim derivatoloci hadisədir.Bu prosesdə heç bir qrammatik vasitə olmadan sözlər dəyişir, ümumilik bildirməklə yanaşı, xüsusi obyekt adlarını da ifadə edir.Dilimizin onamastik leksikasında bu hadisə geniş yayılmışdır. Xüsusi adların bir qismi semantik üsulla konversiya yolu ilə yaranır. Belə ki, müxtəlif nitq hissələrinə mənsub olan bir sıra ümumi sözlər substantivləşir və sırf xüsusi ad əmələ gətirir.Onomastik vahidlərin semantik üsulla əmələ gəlməsində başlıca əlamət bu prosesdə bir nitq hissəsinə məxsus sözlərin başqa nitq hissəsinə keçməsi hadisəsidir. Bu cəhətdən onomastik vahidlərin aşağıdakı əmələgəlmə tiplərini göstərmək olar. 1) Sifətin ismə keçməsi əsasında: Bu prosesdə sifətlər substantivləşir və ismin suallarına cavab verir. Hər biri özünəməxsus məna daşıyır. Hər bir adın da daşıdığı məna çox qədimlərə gedib çıxır. Dilimizin onomastik leksikasında sifət +isim modeli aşağıdakı şəkildə mövcuddur. Ağ kənd–Ağkənd;qara qoyun-qaraqoyunlu; ağ-xaç-ağxaç;Göründüyü kimi sifət əsasında yaranmış toponimlərin mənasında həmin sifətlərin bildirdiyi əlamət, keyfiyyət anlayışı olduğu kimi qalmır, zəifləyir. 2) Felin ismə keçməsi əsasında: Faktlar göstərir ki, felin təsriflənməyən formalarından feli sifət və felin əmr, xəbər formalarından olan bəzi sözlər substantivləşərək ismin sualına cavab verir. Məs: Basar+keçər-Basarkeçər. Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlərin tərkibində heyvan adlarının müəyyən tezliklə işlənməsi müşahidə edilir. Bu hadisə ümumiyyətlə türk onomastikası,o cümlədən də Azərbaycan onomastikası üçün yayılmış hadisələrdəndir. Hələ «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında bir sıra heyvan adlarının antroponimlərin tərkibində işlənməsinə aid çoxlu faktlar üzə çıxır. Eyni sözləri Orxon-Yenisey abidələri haqqında da demək olar. «Basat Dəpəgözü öldürdigi boyı»nda Dəpəgöz// Təpəgöz Basatdan kimliyini soruşanda onun Anam adın sorar olsan- Qaba Ağac Atam adım deyirsən- Qaqan Aslan cavabı heç də təsadüfü deyildir. Bununla o, ağac heyvan kultu ilə bağlılığınıgöstərmişdir. Qurd protooğuzların ilkin soykökü sayıldığından bir növ totemlər totemi hesab olunur. Ümumiyyətlə, qurd əksər türkdilli xalqlarda güc, qüvvət, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzi olmuşdur.«Aldədə» əfsanəsində Aldədənin oğlunun Qurd qayasında Bozqurddan süd əmməsi də buna işarədir. Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlər sırasında da tərkibində qurd sözü olanlar vardır: Qurdqulaq, Qurdqulu və s.Etnonimlər əsasında toponimlərin yaranması geniş yayılmış haldır. Burada leksik sistemin xüsusi onimlərinin toponim tərkibində yer alması özünü göstərir. Belə vahidlərin tapılıb aşkara çıxarılması mənbələrindən biri də aşıq poeziyası və digər yazılı mənbələrdir. Prof. H.Mirzəyev Aşıq poeziyasında işlənən etnonimlərə ayrıca yazı həsr etmişdir.Müəllif leksik qatın tərkibində məhz etnonimlərlə bağlı olan vahidləri aşıq yaradıcılığı nümunələrindən toplaya bilmişdir (55).H.Mirzəyev göstərir ki, «Vers» Dərələyaz və Göyçənin sərhəddində yerləşən, ən uca dağdır. Bu ətrafda Versdən uca dağ yoxdur (3522 m.) Vers dağının Dərələyəzə baxan üzündə əvvəllər Qovuşq və Güldüz kəndlərinə məxsus Soğanlı yaylağı və burada Göytəpə, Qaçaqqayısı, Bərkdərə adlanan yerləri arasında türk tayfalarının birinci adını daşıyan «Xalaclar» yurdu adlı yer də vardır.Türk qəbilələrindən birinin adını daşıyan Arpa çayının bir qolu ilk mənbəyini Vers dağının ətəyindən alır.Ilk araşdırmalara əsasən belə bir mülahizə yürütmək olar ki, Vers dağının adı da qədim türk qəbiləsinin adı ilə, Versaq||Varsaq sözləri ilə bağlıdır. Bəlkə də bu, qədimdə Vərsaqdağ formasında işlənmiş, sonralar isə Versdağ||Versdağı formasına düşmüşdür. Qədimdə şamanların, eləcə də vərsaqların (//varsaqların)öz ayinlərini uca dağ başında keçirməsi, Göyçə və Dərələyəz mahallarında tarix boyu vərsaq (//varsaq)- ozan-aşıq sənətinin geniş yayılması və s. bu kimi faktlarda da yuxarıdakı mülahizəni söyləməyə əsas verir ( bu dağ indi Vardenis adlandırılır). Var olsun Qarabağ, əcəb səfadır Başa Xaçın axar, ayağa Qarqar.. (Aşıq Ələsgər) Arpa çayı aşdı-daşdıSel Saranı aldı qaçdı. (Xalq mahnısı)Ərazi və kənd adlarında: …Göyçə qar əlindən zara gəlibdir, Muğan həsrət çəkər a yağa qar, qar. (Aşıq Ələsgər) Qanlıda qonaq qalanda Canıma sataşdı birə. (Aşıq Ələsgər) Savab bilməz Təhlə ,Qozlu, Qaradolax, Muğanlı, Mulğaduz, Kələntər, Dizax, Kari, Baharlı, Alpavut, Qaytax… (Məlikballı Qurban) Ədəb bilməz Sadıqbəyli, Əyricə, Qaraman, Ternavod, Ağdam, Güllücə, Cəbəlli, Kəngərli, Cinli Yarımca, Bərgüşad, Çələblər, Mərcanlı dəryab… (Məlikballı Qurban) Göftügusi nab, Üçqovat, Padar, Hazır mayəhtacı, içində bazar… (Məlikballı Qurban) Göründüyü kimi–Qarqar, Arpa, Muğan, Təhlə, Qaradolax,Kələntər, Alpavut, Qaytax, Əyricə, Kəngərli, Mərcanlı, Padar və s. kimi tayfa və qəbilə adları aşıq poeziyasında və xalq şairlərinin əsərlərində çox yaxşı mühafizə olunub saxlanılmışdır. Mənbə:Könül Səmədova "QƏRBI AZƏRBAYCAN ETNOTOPONIMLƏRININ AREALLARI" kitabı