BÖYÜK İNSAN HAQQINDA KİÇİK XATİRƏ!

( 1918- 20-ci illər Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin qurucusu və yaradıcısı olan M. Ə. Rəsulzadə ilə bağlı sənədli publisist tarixi oçerk). Məqalə İsmayıl Hüseynoğlu tərəfindən öz əmisi oğlu Mehdi oğlu İslamın dilindən qələmə alınmışdır. Bir neçə söz özüm haqqında, Mən Mehdi oğlu İslam 1912- ci ildə qədim türk oğuz torpağının Göyçə mahalında, Hacı Qərib kəndində ( Sadanaxaç sonralar Güney) dünyaya göz açmışam. 8-9 yaşımdan başlayaraq kənddəki Axund Əli Əşrəfin yeni tipli məktəbinə getmiş, həm də təsərrüfat işlərində atama köməklik etmişəm. Nəhayət 1934- cü ildə kəndə ilk traktor gələndə onun sükanı arxasına keçmişəm. Elə həmin vaxtdan başlayaraq 1942- ci ilin yanvarına qədər, yəni Sovet Ordusu sıralarına çağrılanadək fasiləsiz qaydada kənd kolxozunda mexanizator işləmişəm. Orduda da hamı kimi mən də iki aylıq “təlimdən”sonra Xarkov şəhəri yaxınlığında düşmənlə vuruşmada iştirak etmişəm. Ağır yaralandıqdan sonra əsir düşmüşəm. Nəhayət müalicədən sonra Belarusiyanın Priluk şəhərindəki alman əsir düşərgəsinə gətirilmişəm. Burada sovet əsirləri ilə çox sərt rəftar edir, cüzi qida verməklə üzülənə qədər ağır və işgəncəli işlərdə işlədirdilər. Bir neçə min adamın yerləşdiyi bu lagerdə hifzi- səhhət deyilən şey yox idi. Hər gün işə çıxarılanlardan meyitləri toplayıb “dəfn etmək üçün” əsirlərin özlərindən ibarət xüsusi dəstə ayrılırdı. Xülasə, bu məşəqqətli düşərgədə hər bir əsrin günləri “sanılıydı”. Bu tövrlə 1943-cü ilin avqustuna kimi keçindik. Sonra nə baş verəcəyini bilməsək də sezirdik ki, təxminən bir həftə ərzində çox sürətlə düşərgəni təmir etdilər, hamamlar işə düşdü, paltarlarımızı və yataq ləvazimatlarımızı dəyişdirib təzələdilər. Bunlarala yanaşı təəccüb doğuran hal orasıydı ki, düşərgədəki başqa millətlərdən olan əsirləri hara isə aparır, başqa düşərgələrdən müsəlmanları bura gətirirdilər. Bizə münasibət də dəyişmişdi. Qabaqlar olan sərt rəftardan əsər- əlamət qalmamışdı, yeməyimiz isə düşərgə gözətçiləri olan alman əsgərlərinin normalarına tam uyğun qaydada verilirdi, iş saatı isə xeyli azaldılmışdı, bazar günlərindən əlavə həftənin cümə günləri də istirahət günləri elan edilmişdi. Tibbi xidmət də əsaslı qaydada yaxşılaşdırılmışdı. Demək olar ki, düşərgə sakinlərinin hamısı asta- asta da olsa ətə- qana gəlirdi. Bir cümə günü düşərgə rəisi Haputman yığıncaq keçirdi. Elan etdi ki, Azərbaycanın böyük rəhbəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə iki ay bundan qabaq fürerin yanında olub və fürerin göstərişi sayəsində Böyük Almaniyada olan bütün müsəlman əsirləri başqa əsirlərdən seçilib və xüsusi imtiyaz verilib. İndi Məhəmməd Əmin bütün düşərgələrdə olur və əsirlərlə görüşlər keçirir. Gələn cümə günü isə bizim düşərgəyə sizlə görüşməyə gələcəkdir. Sevincimizin həddi- hüdudu yox idi. Xüsusilə Lənkərandan olan əsgər yoldaşımız- tarix müəllimi Yusifin (soydaını unutmuşam) izahatından sonra bu böyük insan haqqında çox şey öyrənmişdik. Nəhayət, intizarlı günlər bir- birini əvəz etdi, növbəti cümə günü saat 10 radələrində tezdən bir neçə yüksək rütbəli alman zabitinin müşayətilə o böyük insan- Məhəmməd Əmin düşərgəyə gəldi. Heç vaxt unutmadığım bu görüş hamıya həm zahirən, həm də daxilən əsl bir bayram təsiri bağışladı. Tünd xaki rəngli kostyum və ağ köynək geyinmiş dolu bədənli bu adam yaşından xeyli cavan və qıvraq görünsə də, gözəl və girdə olan əsmər bənizli simasına, xüsusilə gözlərinə çökmüş bir mükəddərliyi ani qayda da sezmək olurdu. O, sakit və aramla danışır, danışdıqca da söhbətinin şirinliyi hər birimizin qəlbinə hakim kəsilirdi. Elə bil ki, biz bu adamı çoxdan tanıyırdıq. Xüsusilə, alman dövlət rəhbərliyi ilə olan danışıqlaını dönə- dönə vurğuladı ki, darıxmayın, qəribsəməyin, dözümlü olun, hər şey yaxşı olacaqdır. Yoldaşlarımızdan kövrələnlər çox idi. Onlara müraciətlə dedi ki, Sizlərdən hər biriniz 2-3 ildir ki, Vətəndən, ev- eşiyinizdən ayrılıbsınız. Bəs mən necə edim ki, artıq 25 ilə yaxındır ki, qürbətdə yaşayıram. Sonra o, düşərgənin bir neçə yerində namaz qılmaq üçün ibadət otaqları hazırlanması haqqında göstəriş verdi, içərimizdə molla olub- olmadığını soruşdu. Yoldaşlarımız Qaryagindən (indiki Füzuli rayonu) Qasım adında birisini nişan verdilər. Qasımla kiçik bir söhbətdən sonra onun Berlində təşkil edilmiş iki aylıq “təkmilləşdirmə” kursuna göndərilməsini məsləhət etdi. Bundan sonra mədəni tədbirlərin keçirilməsi üçün “özfəaliyyəti” qaydaya saldı, çalıb- oxuyanları, oynayanları nəzərdən keçirdi; şeir həvəskarlarına xüsusi diqqət yetirdi. Mən də öz növbəmdə Vaqifin “Ey məlk xuylu, tuba boylu yar...”mətləli isə başlanan müxəmməsini dedim, sonra məndən soruşdu ki,

Kür qırağının əcəb seyrangahı var,

Yaşılbaş sonası hayıf ki, yoxdur....

Qoşmasını bilirsənmi? Mən məmuniyyətlə qoşmanı ifa etdim, şeirin son bəndini oxuyanda onun gözlərini yüngülcə yaşarmış gördüm. Keçirdiyi xiffət və qəhər onu boğsa da, özünü tez ələ aldı. Bir çox əsir fəalların adını yazdığı kiçik bloknotunu çıxartdı və mənə” adın, familyan necədir ?” deyə müraciət etdi. “Mehdi oğlu İslam”- deyə mən qısaca cavab verdim, o “bəs familyan?” -deyə soruşdu. Mən çiynimi çəkdim, dedim ki, bizim bölgədə- Göyçədə hamını ad və ata adı ilə çağırırlar və belə də yazırlar. O, əlini yüngülcə çiynimə çəkdi; “Hə, Göyçə! Qərqud Dədənin adlandırdığı “ Göyçək” sözündəndir, doğurdan da çox füsünkar yerlərdir”- dedi. Sonra Murov dağ yaylağından atla Zoda (Göyçədə kənd adıdır- İ. Hüseynoğlu) getdiyindən, şair Hacı Əliş Ağanın qonağı olduğundan söhbət açdı. Dərin təəssüfünü bildirdi ki, Aşıq Ələsgər Tiflisə getdiyinə görə onunla görüşə bilməyib və Hacı Əliş ağanın Cənabı Əlinin şəninə həsr etdiyi bir şeirini əzbər dedi. Təəssüf ki, şeirin ancaq iki misrası yadımda qalıbdır;

Yüz il ibadət eyləsə də ,

Hacı girməz cənnətə,

Olmasa, Səndən əlində bir ixtiyar Əli!

Düşərgənin bütün sakinləri bu qısa vaxtda Məhəmməd Əminlə sanki qaynayıb-qarışmışdı. Xüsusilə bu böyük insanın naharı və şam yeməyini bizimlə birlikdə etməsi hamıda tükənməz bir heyranlıq əmələ gətirmişdi. Yeməkxanadakı alman dəqiqliyi də diqqəti cəlb edirdi. Buzdən soruşdu ki, avqust ayindan bəri bu yemək norması həmişəmi belə verilir?! Biz bir ağızdan bunu təsdiq etdik. Sonralar başa düşdük ki, bizimlə birgə yeməkxanaya getməsi öz əsir həmvətənlərinə olan məhəbbəti, həm də alman rəhbərliyinin vədini yoxlamaq imiş. Məhəmməd Əminin gördüyü tədbirlər, mən deyərdim ki, minlərlə, on minlərlə azərbaycanlı əsiri ölümün pəncəsindən və ömürlük şikəst olmaq təhlükəsindən birdəfəlik xilas etdi. Bəziləri belə səhv mülahizə yürüdürlər ki, guya bu güzəşt və imtiyaz müsəlman əsirlərdən ibarət xüsusi legionun təşkil edilməsilə əlaqədar imiş. Yox, bu Məhəmməd Əminin bir şəxsiyyət, diplomat kimi hədsiz nüfuza malik olmasının nəticəsi idi. Heç də təsadüfi deyildir ki, beynəlxalq aləmdə və cəbhədə hadisələrin inkişafını düzgün başa düşən və gələcəyi görmək qüdrətinə malik olan bu böyük İNSAN öz millətinə xətər dəyməsin deyə, alman rəhbərliyinə azərbaycanlılardan ibarət təşkil edilmiş legionun döyüşlərdə iştirak etməyəcəyi haqqında öz qətiyyətli sözünü demişdi. Məhz buna görə də o, 1944-ci ilin sonlarına doğru Almaniyadan mühacirət etməyə məcbur edilmişdi. İndi həmin illərdə, o böyük insanla görüşlərim də arxada qalıb. Lakin on, bəlkədə yüz minlərlə azərbaycanlı əsirlərin biri kimi mən də o böyük insanın sayəsində sağ qalmağımı heç vaxt unutmuram və həmişə də onun ruhuna dua oxuyuram. Gün o gün olsun ki, onun qəbrini ziyarət edim.

İsmayıl Hüseynoğlu.

SSRİ Jurnalistlər İttifaqının üzvü.