ADAQALA (Adahünər-Adahülək-Alağək)

İndiki Sevan şəhərindən təxminən 7-8 km şimal-şərqdə, Göyçə gölünə yarmada şəklində daxil olan ərazidə yerləşən bu kənd haqqında ilk rəsmi məlumatlar Səfəvi – Azərbaycan dövlətinə aid məxəzlərdə verilir. Həmin tarixi sənədlərdən bəlli olur ki, Adaqala 1555-ci ildən etibarən bir inzibati vahid kimi Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin idarəçiliyində olub.

1723-ci ildə səfəvilərlə döyüşlərdə qalib gələrək Göyçə hövzəsinə tam nəzarət imkanı qazanmış osmanlıların tətbiq etdiyi inzibati bölgüyə əsasən Adaqala İrəvan əyalətinin Dərəçiçək nahiyəsinin inzibati idarəçiliyində olmuşdur. 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 11-ci səhifəsində kəndin adı “Adağələk” şəklində qeyd olunub və onun birbaşa sultan xəzinəsinə ödənilən illik vergisinin 3.000 ağça həcmində olduğu göstərilib. Göyçənin söz yaddaşında qalan məlumatlara görə isə, bu kənddə əsasən türkəçarəçilər, şamanlar yaşayıblar.

1826-1829-cu illər Rusya-İran, Rusya-Türkiyə müharibələri zamanı kənd yerlə-yeksan edilib, bərpasına imkan verilməyib, ərazisi isə rusların istəyi ilə yaradılmış erməni vilayətinin Nor-Bayazit qəzasının tərkibinə daxil edilib. 1930- cu ilin sentyabr ayında sovet hakimiyyətinin apardığı rayonlaşdırma bölgüsü zamanı Adaqalanın coğrafi mövqeyi Sevan rayonunun ərazisi kimi təsbitlənib. 1988-ci il deportasiyasına qədər bu kəndin yerində yeni bir yaşayış məskəni salınmamışdı, ərazidə təxminən 35-40 ocağın xərabələrinin izi və sonradan Qiriqoriyan kilsəsi kimi restavrasiya edilmiş, erməni tarixçilərinin özlərinin eramızdan əvvəlki XVII-XVI əsrlərə aid etdiyi məbəd qalırdı. Bu maddi subutlar həmin ərazidəki kəndin azı 4000 illik tarixinə şəhadət versə də, erməni tarixçiləri Göyçədə Adaqala adlı kəndin olmadığına israrlıdırlar.

Amma fakt odu ki, akademik B.Piotrovskinin aşkarladığı 2750 illik tarixi olan Kələqıran kitabəsində Göyçədəki 23 qalanın adı çəkilir və o sırada birinci ad məhz “Adahuni” kimi təqdim edilir. Ermənilər isə bu faktı diqqətdən yayındırmaq üçün İ.Şopenin 1829-1831- ci illərdə tərtib etdiyi siyahılara istinad edir, Göyçə mahalının dağıdılmış və erməni vilayətinin tərkibinə qatılmış kəndlərin sırasında Adaqala adının qeyd olunmadığı faktını önə çəkirlər. Həqiqətən də kollec assesoru İ. Şopen özünün keçirdiyi kameral siyahıyaalmanın nəticələrinə əsasən Göyçə mahalına dair tərtib etdiyi siyahılarda Adaqalanın adını qeyd etməyib.

Amma siyahılar bütünlüklə öyrənildikdə burada da düşünülmüş erməni bicliyinin izləri aşkar görünür. Belə ki, o siyahılarda Göyçənin bir sıra kəndləri-Çubuxlu, Ördəkli, Ağapənahlı, Alparus, o cümlədən Adaqala da Dərəçiçək mahalının kəndləri kimi təsniflənirlər. Halbuki, Dərəçiçək mahalının coğrafi tutumu, adından da göründüyü kimi, özündə Göyçə gölünün yerləşdiyi yüksəkliyi və sahil boyu düzülmüş kəndlərin yerləşdiyi yamacları yox, Göyçə gölü hövzəsinin şimal-qərbindən, yəni Pəmbək və Göyəm sıra dağlarının arasından başlayaraq Mərmərə çayı boyunca cənub-qərbə doğru uzanan dərəni əhatə edir. Göyçə kəndlərinin XIX əsrin əvvələrindəki ermənilərə məxsus təsnifatında mahalların ərazilərinin bu cür qarışdırılması fitnəkarlıqdan və sonrakı mərhələlərdə tarixi təhriflər üçün zəmin hazırlamaqdan savayı bir şey deyildir.

Məsələn:Adaqalanın tarixi ilə maraqlandıqda erməni alimləri Göyçə mahalının kəndlərinin siyahılarına istinadən belə bir kəndin olmadığını “subuta yetirirlər”. Dərəçiçəkdən söhbət düşəndə isə kəndin xərabələrinin bu mahalın ərazisində olmadığı faktını əsas tutaraq İ. Şopenin yanlışlığa yol verdiyini, yaxud da kəndin “ölü kənd”lərdən biri olduğunu isbatlamağa cəhd göstərirlər. Əslində isə İ. Şopen yanılmayıb, o ermənilərin yanıltmaclarını, tarixi təhrif etmək üçün apardıqları hazırlıq proqramını, heç ozü də fərqinə varmadan olduğu kimi faktlaşdırıb. Bunun belə olduğunu görmək üçünsə uzağa getməyə, xüsusi tədqiqatlar aparmağa ehtiyac yoxdur; İ.Şopenin məlum siyahılarına baxmaq kifayətdir.

O siyahılarda Göyçənin dağıdılmış 171 kəndindən cəmi 67-si barədə məlumat yer alıb ki, bunlardan da 40-ı sadəcə “adı unudulmuş ölü kəndlər” kimi təsniflənib. Bu nə deməkdir? O deməkdir ki, İ.Şopen bir tədqiqatçı kimi faktları təsbitləyərək, erməniləri dağıdılmış bir kənd barədə məlumat vermək məcburiyyətində qoyub. Ermənilər isə gerçək niyyətlərini - XIX əsrin əvvələrində zəbt etdikləri torpaqların tarixi barədə sonradan qondarma sənədlər tərtib etmək niyyətlərini təbii ki, ondan gizlədiblər. Odur ki, dağıdılmış kəndlərin hansının barəsində İ. Şopenin özü məlumat toplaya bilməyibsə, ermənilər də o haqda ya susublar, ya da mahalların ərazilərini bilərəkdən qarışdıraraq, qraf Paskeviç-İrəvanskinin xüsusi tapşırığını yerinə yetirən bu kollec assesorunu, onun vasitəsi ilə də həm dünyanı, həm də tarixin özünü çaşdırmağa cəhd ediblər. Bu cür gedişlər son nəticə etibarı ilə həm də törədilmiş cinayətlərin miqyasını azaltmaq niyyəti güdüb. Belə ki, biri var bir mahalda viran qoyulmuş 108 kəndin siyahısı təqdim olunsun; biri də var o kəndlərdən 5-i başqa mahala aid edilsin, 36-sı ümumiyyətlə xatırlanmasın, 40-ı isə əvvəldən dağılmış (hətta o qədər əvvəl ki, kəndin adını belə yaddaşlardan silinməsinə kifayət etmiş olsun) kəndlər kimi təsniflənsin və cəmi 27 dağıdılmış kəndin adı çıxsın ortaya. Fərq və niyyət göz qabağındadır. Bütün bu tarixi reallıqların təhlilindən ortaya çıxan məntiqi nəticə odur ki, XIX əsrin əvvələrində erməni-rus hərbi birləşmələrinin səyi ilə yer üzündən silinmiş və ermənilərin çirkin niyyəti ucbatından adı Göyçə kəndlərinin siyahısından çıxarılmış qədim türk obalarından biri də Adaqaladır. İndi həmin ərazidə Eçmiədzin kilsəsinin xüsusi rejimli qapalı məktəbi yerləşir ki, həmin məktəbdə də Böyük Ermənistan ideyası uğrunda ölümə hazır olan fanat kamikadze - keşişlər hazırlanır.

Salman VİLAYƏTOĞLU

Təqdim etdi: İlqar İSMAYIL