Dəzgah boyakarlığının yaradıcısı kimi yüksək səviyyəyə çatmış,dünya şöhrətli rəssam-Mirzə Qədim İrəvani

İrəvani Mirzə Qədim Məhəmmədhüseyn oğlu. 1825-ci il-də İrəvan şəhərində dülgər ailəsində doğulmuşdur. Bu, o dövrlər idi ki, İrəvan xanlığı ömrünün son illərini yaşayırdı. İki ildən sonra İrəvan şəhərinin azərbaycanlıların əlindən çıxma dövrünün əsası qoyulacaqdı. M.Q.İrəvani ilk təhsilini doğma şəhərindəki “Üsuli-cədid” məktəbində almış və sonra isə Tiflisdə progimnaziyanı bitirmişdir. Təhsilini başa vurub İrəvana qayıdanda onun 15 yaşı var imiş. Bir müddət poçtda teleqrafçı vəzifəsində işlədikdən sonra bədii oyma ustası olan atasından öyrəndiyi sənətini davam etdirmişdir. O, Azərbaycanda dəzgah boyakarlığının yaradıcısı kimi yüksək səviyyəyə çatmışdır. Monumental boyakarlıq və portret sahəsində daha çox işləmişdir. Xüsusi rəssamlıq təhsili almasa da, özünün fitri istedadı sayəsində yüksək yaradıcılıq səviyyəsinə qalxmışdır. Yaradıcılığının ilk dövründə dekorativ sənətlə məşğul olmuş, bir sıra portretlər – “Süvari”, “Rəqqasə”, “Dərviş” və s. yaratmışdır. Həmin sənət əsərləri hazırda da R.Mustafayev adına İncəsənət Muzeyində qorunub saxlanılır. M.Q.İrəvaninin yaradıcılığının təkmilləşmə dövrü XIX əsrin 50-ci illərinə təsadüf edilir. O, şöhrət qazanmış bir sənətkar kimi İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın sarayındakı pannoları və süjetli kompozisiyaları bərpa etmiş, sarayın güzgülü zalında yağlı boya ilə bir neçə portret (“Fətəli şah”, “Abbas Mirzə” və b.) çəkmişdir. Belə portretlərdən ən məşhuru uzun müddət ədəbiyyatda pəhlivan portreti kimi təqdim olunan “Sərkərdə portreti”dir. Fətəli şah arxasında buta naxışlı mütəkkə, bəzəkli xalça üzərində dizi üstə oturmuş halda təsvir olunur. Başında tac, belində kəmər və qamçı var, əllərilə toppuz tutmuşdur. Sərkərdə də, şah da əmr edən, başçılıq edəndir. Sərkərdə ilə şahın səlahiyyətlərini tabeçilik baxımından fərqləndirməyə müvəffəq olan rəssam bu portretdə şahla sərkərdə arasındakı fərqi və oxşarlığı aydın şəkildə nəzərə çarpdırmağa müvəffəq olmuşdur. Portretdə təsvir olunan əlamət və cizgilər pəhlivandan çox qoşun başçısının olduğunu təsdiq edir: sərkərdənin üzünün fərdi cizgiləri – enli alnı, düz burnu, uzun bığları, irəliyə doğru dikilmiş gözləri və kiçik ağzı rəssamın obrazı konkretləşdirməyə çalışdığını göstərir. Bu əsərlər, eləcə də akvarel və tempera ilə işlənmiş, sonrakı variantları (Azərbaycan İncəsənət muzeyi) Azərbaycan incəsənətini orta əsr miniatürlərinə xas olan şərtilikdən realist boyakarlığa keçid dövrünün ən yaxşı nümunələridir. Bu cəhətdən Mirzə Qədim İrəvaninin 1860-1870-ci illərdə yaratdığı “Vəcihulla Mirzə”, “Molla”, “Ayaq üstə dayanmış qadın”, “Gənc oğlan” (Azərbaycan Incəsənət muzeyi), “Mah tələti” (Gürcüstan Dövlət Incəsənət Muzeyi)portretləri surətlərin ifadəliliyi, zəngin koloriti ilə fərqlənir. İrəvaninin ikifüqurlu tematik kompozisiyalarına (“Şahzadə Aleksandr arvadı ilə” və s.) məişət lövhələri daxil edilmişdir. Rəssamın “Oturmuş qadın portreti”ndə gözəl bir qadın surəti təsvir edilir. Qadın rəngarəng naxışlarla toxunmuş xalçanın üzərində əyləşib,arxasındakı mütəkkələrə söykənib. Təsvir olunan otaq şəraiti,qadının geyimi, boynundakı qızıl boyunbağı onun varlı ailəyə,zadəgən silkinə məxsusluğunu bildirir. Qadının bir əlini dizinin üstünə qoyması, digərində dəsmal tutaraq gözlərini bir nöqtəyə zilləməsi nə barədəsə düşündüyünü andırır. Mirzə Qədim İrəvaninin əsərlərində təsvir olunan xalça, geyim və ev əşyalarının üzərində çəkilmiş zərif naxışlar, mürəkkəb ornamentli şəbəkələr, gül, çiçək və quşların canlı, real əksi (“Çiçəklər və quşlar”, Ermitaj, Sankt-Peterburq) bir çox məşhur muzey və qalareyalarda qorunub saxlanılır. Onun “Türk sultanı” və tarixi şəxsiyyətlərə həsr etdiyi portretləri, “İkinəfərlik səhnə” kimi əsərləri mövcuddur Rəssamın nəvəsi, Əməkdar incəsənət xadimi İsmət Axundovun fikrincə, “İrəvana müxtəlif vaxtlarda gəlmiş səyyahlar, incəsənət həvəskarları onun (M.Q.İrəvaninin – Z.M.) rəsmlərini öz ölkələrinə aparmışlar”. İ.Axundov Fransada olarkən Parisdə məşhur “Mütəfəkkir” heykəlinin müəllifi Rodenin ev muzeyində babasının bir əsərinin saxlandığını qeyd edir.Mirzə Qədim İrəvani Sərdar sarayını bəzəyən şəkilləri çəkərkən səhhəti korlanmış, sənətinin çiçəkləndiyi bir vaxtda, 1875-ci ildə 50 yaşında vəfat etmişdir. M.Q.İrəvaninin nəticəsi Gülşən xanımın verdiyi məlumatlara görə Sankt-Perterburqdakı məşhur Ermitaj muzeyində iki otaq yalnız Mirzə Qədimə ayrılmışdır. Təxminən 1979-1982-ci illərdə burada onun əsərlərininin orijinalı və fotoşəkilləri nümayiş etdirilmişdir. Bu reallıqları əks etdirən tablolar tamaşaçıların dərin marağına səbəb olduğu üçün muzeylərin “rəy dəftərlərində” vəcdlə yazılmış təşəkkürlər vardır. M.Q.İrəvaninin bir tərəfdən klassik Şərq miniatürü və xalq sənətinin zəngin ənənələrinə, digər tərəfdən Avropa realist boyakarlığına əsaslanan yaradıcılığı ilə Azərbaycan təsviri sənətinin inkişafında yeni mərhələ başlanmışdır.

Mənbə: ZİYƏDDİN MƏHƏRRƏMOV İRƏVANDA MƏKTƏBDARLIQ VƏ MAARİFÇİLİK (1800-1920-ci illərdə ədəbi-mədəni mühit)