Bu dünyada yarın görməyən Dilqəm...

Yəhya bəy Dilqəm XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Şamxor (indiki Şəmkir) rayonunun Dəllər Cırdaxan kəndində dünyaya gəlib. Təbiət gözəlliklərinə vurğun olan aşığın uşaqlığı Kür qırağında keçib. Bütün həyatı dərin sarsıntılar, ağır iztirablar içində keçən aşıq həmişə taleyindən şikayətçi olub. Gəncliyindən dərin məhəbbətlə, saf, təmiz duyğularla sevdiyi əmisi qızı ilə uğursuz məhəbbəti onun həmişəlik nisgilinə dönüb.Özündən sonra qalan ədəbi irsi, həyatına bağlanan "Dilqəm" dastanı aşıq haqqında müəyyən məlumatlar öyrənməyə imkan yaradır. Axtarışlar göstərir ki, o, yaradıcılığa çox erkən başlayıb. Həm ifaçı, həm də yaradıcı aşıq kimi sazı və sözü daim bir-birini tamamlayıb. Dərdli aşıq məclislərdə daha çox öz şeirlərini oxuyur, küskün taleyindən şikayətlərini el-obaya bu yolla çatdırarmış. Onun çox çətin çalara, zəngin xallara və sanballı döndərmələrə malik olan "Dilqəmi" ən dəyərli saz havalarından biridir.Aşığın dillərdə qalan şeirlərindən məlum olur ki, o, bir şair kimi dərin təbə malik imiş. Daha çox qoşma və gəraylı janrında dediyi sözlərin əksəriyyəti onun uğursuz taleyindən şikayətləridi. Aşığın yaradıcılığına nəzər yetirərkən onda Molla Pənah Vaqifin təsiri duyulur. Badi-səbaya şikayətində, gözələ, eşqə, məhəbbətə müraciətlərində bu daha çox hiss olunur. Bununla belə Dilqəmin özünəməxsus həyat amalı varmış. Aşığın fikrincə, xəyallarda təsvir edilən cənnət pəriləri, qılmanları, real həyatın özündədir. Yer üzünün gözəlləri necə varsa, şair dili ilə, eləcə də təsvir edilməlidir. Onları əfsanələşdirməyəsə ehtiyac yoxdur.Dilqəmin yaradıcılığındakı maraqlı cəhətlərdən biri də onun seçdiyi orijinal rədif-qafiyələrdir. "Yetirmola", "Azalırmola", "Varmola" kimi neçə-neçə bəndə rədif sonluqları aşığın özünəməxsusluğundan xəbər verir.Yəhya bəy Dilqəmin adı ilə bağlı olan "Dilqəm" dastanı da neçə illərdir ki, aşıqların dilindən düşmür. Aşığın həyatı ilə bağlı maraqlı epizodlar, gərgin, dinamik əhvalatlarla zəngin olan kövrək duyumlu bu dastan olmuş əhvalatların təsviri baxımından maraqlıdır və bəzi dastanlar kimi uydurmalardan uzaqdır. Əfsanələrdən və mübaliğələrdən daha çox real həyat həqiqətlərini sevən Dilqəmin obrazı dastanda çox bariz şəkildə təsvir edilir. Onun saf məhəbbətinə qarşı doğma əmisi qızının xəyanətləri və Yəhya bəy Dilqəmin ömrünün axırına qədər də öz eşqinə sadiq qalması "Dilqəm" dastanının ana xəttini təşkil edir. Təəssüf ki, bu gözəl dastanı tamam-kamal bilən aşıqlar azdır ki, bu da onun geniş təbliğinə ziyan gətirir.Aşıqın şərəfinə onun doğma kəndi olan Dəllər Cırdaxan kəndində park salınmışdır.

Goyce.az Yəhya bəy Dilqəmin yaradıcılığından bir neçə nümunəni təqdim edir:

Bir namə yazaram

Bir namə yazaram canan elinə

Əhvalım canana yetişərmola?

Fələk məni tərki-vətən eylədi

Nazlı yar əhvalım soruşarmola?

Əzəldən müştaqəm tuti dillərə,

Müsəlsəl saçlara, siyah tellərə,

Axdı eynim yaşı, döndü sellərə

Yar içən sulara qarışarmola?

O qızılgülləri dərməyən Dilqəm,

Dərib, pünhan yerə sərməyən Dilqəm,

Bu dünyada yarın görməyən Dilqəm,

Ya Rəbb, o dünyada görüşərmola...

                                               ***

Yadıma düşdü

Dilbər ehtiramla, mərhəmət ilə,

Yanıma gəldiyi yadıma düşdü.

Bir şirin söz ilə, qaşü-göz ilə,

Dərdimi bildiyi yadıma düşdü.

Əndəlib gülünnən, kəmər belinnən,

Ülfət qıl qulunnan, danış dilinnən,

Zülfünnən, telinnən, nazik əlinnən,

Göz yaşım sildiyi yadıma düşdü.

Dilqəm tərlanısan, uyma sar ilə,

Qızıl gül bülbülə uymaz xar ilə,

Bir şirin dil ilə, xoş göftar ilə,

Ucadan güldüyü yadıma düşdü.

                                                 ***

Gəzən yerləri

Səkənəm qürbətdi, ismim filankəs,

Bü gün gördüm canan gəzən yerləri.

Halım pərişandı, könlümdü şikəst,

Yenə gəldi mənə eşqin əsəri.

Bir yerdə olmasa güllə gülüstan,

Fəğan eylər ordan bülbül hər zaman,

Behiştdə olmasa huriyi-qılman,

Ləziz olmaz onun abi-kövsəri.

Bildir bu yer idi cənnəti-ələm,

Bu il firəvandı möhnət ilə qəm,

Həqir oldu Dilqəm, görmədi həmdəm,

Ziba sənəm burdan gedəndən bəri.

                                               ***

Dağlar

Zinəti nərgizdən, tər bənövşədən,

Al-yaşıl geyinib şad olan dağlar.

Ruhu təzələyir gülab suları,

Dəhanları şirin dad olan dağlar.

Qərənfil, şəqayiq, lalə tazə tər,

Baharın gülləri onu al bəzər,

Qara gəlsin süsən, sünbül sərbəsər,

Bülbülü güllərdən yad olan dağlar.

Qızılcadı soyuq bulaq yaylağı,

Bərələri şahin-şahbaz oylağı,

Ab-həyati kövsər, gözəllər sağı,

Canlara mötədil bad olan dağlar.

Bir yanda yaylardı Keçili, Dəllər,

Bir yanda yurd salır o ağır ellər,

Açılıb nəstərən, qırmızı güllər,

Laləzar türfəli ad olan dağlar.

                                           ***

Azalarmola

Ay ağalar, bəylər, duran qazılar,

Bu dərdlər sinəmdən azalarmola?

Bu gizlin sirrimi aşkar eyləsəm,

Dillərə düşübən söz olarmı ola?

Yar odu ki, öz yarını qandıra,

Uçan könül şikarına mindirə,

Bir çıraq ki, haqqm özü yandıra,

Seyrağıb dəyməkdə qaralarmola?

Əriyibən torpaqlara qatılsam,

Həna olub əllərinə yaxılsam,

Qul oluban bazarında satılsam,

Məni qulluğuna yar alaramola?

Dilqəmi öldürər bu dərd nə isə,

Loğman təbib gər yarımı görüsə,

Zimistan könlümə yar əli dəysə,

Üröyşən tapıban yaz olarmola?

                                            ***

Görmüşəm

Belin nazik, qəddin suca, üzün gül,

Məlahəti sən cananda görmüşəm.

Gülüstani-Rəmdə tək şahipərdə

Nə mələkdə, nə insanda görmüşəm.

Müjganındı peykan, qaşmdı kaman,

Gözlərin cadudu, ey afəti-can,

Sən hüsndə, vəcahətdə novcavan,

Nə uqbada, nə cahanda görmüşəm.

Az bilmirsən camalının qədrini,

Görsə hilal elər aym bədrini,

Necə deyim, o zülfünün ətrini,

Nə bənövşə, nə reyhanda görmüşəm.

Hüsnün zinət verir xüldi-bərinə,

Pişivazə gəlir gözəllər yenə,

Zülfünün ətrini müşk ənbərinə,

Nə limuda, nə fincanda görmüşəm.

Dilqəm görsə ləbin, olmaz əfsana,

Ləbin nisbət şəhdə2, abi-heyvana,

Aqil alim görsə olar divana,

O xal ki, var zənəxdanda görmüşəm.

                                            ***

Mən

Leyli camalını görəndə dilbər,

Eylədi Məcnun tək divanə məni.

Eşqin zəncirini açma boynumdan,

Bağışla o əhdi-peymana məni.

Gördüm camalmı oldum qələndər,

Laçın tək qiya bax, üz bəri döndər,

Yanaram oduna misli-səməndər,

Görsə qanlar ağlar pərvanə məni.

Qaşların aşiqə nəzakət eylər,

Gözlərin can alar, qiyamət eylər,

Zülflərin sailə hidayət eylər,

Gözlərin gətirər imanə məni.

Kuyində, Dilqəməm, tərsa dağında,

Bülbül fəğan eylər gül budağında,

Könül quşu yar, camalın bağmda,

Döndərdin o Şeyxi-Sənanə məni.

                                              ***

Özgəsinə

Uçdu meylim quşu qondu, yar, sənə,

Mən necə dil verim bir özgəsinə?!

Səndən qeyrisini könlum istəməz.

Mən necə yol verim bir özgəsinə?!

Bağban olan gedir bara yalvarır,

Yoxsul olan gedir vara yalvarır,

Yarı olan gedir yara yalvarir,

Mən necə yalvarım bir özgəsinə?!

Əzəldən Dilqəmə yar olan sənsən,

Gözəllər içində var olan sənsən,

Əzrayıl donunda can alan sənsən,

Mən necə can verim bir özgəsinə?!

                                                ***

Gördüm

Gəncənin Şəmkir elində,

Bu gün bir novcavan gördüm.

Gözləri canlar alandı,

Qaşlarını kaman gördüm.

Duruşu gəldi xoşuma,

Yem verdi könlüm quşuma,

Sevdası doldu başıma,

Oldu halım yaman gördüm.

Göldə üzən gözəl sona,

Nə girirsən donnan-dona,

Neçə molla, alim ona,

Verdi əldən iman gördüm.

Gözüm düşdü o dilbərə,

Baxmadı mənə bir kərə,

Elə bil ki, göydən yerə,

Yeni huri, qılman gördüm.

Dilqəmi saydı bir gəda,

Rubənd açdı mələkzada,

Müxtəsər, şəbi-yəldada

Mən onu mahtaban gördüm.