Araz Yaquboğlu: “1936-cı il və 1943-cü il əlyazmaları ilə onlara sübut etdim ki, “Xəbər al, deyim” şeiri Şair Məmmədhüseynindir”

– Araz bəy, Şair Məhəmmədhüseyn haqqında bir neçə kitab çap olunub. Hansı ehtiyacdan yarandı siz də şair haqqında kitab çap elədiniz?

– Doğru deyirsiz. Bu günə qədər Şair Məmmədhüseynin “Uçar könül quşu”, “Haqdan peyğəmbərə salam”, “Yatıb oyan­maz, oyan­maz...”, “Xəbər al, de­yim” adlı kitabları çap olunub. Amma kitablar ayrı-ayrılıqda qüsurlarla çap olunmuşdu. Belə ki, ilk iki kitab şairin yaradıcılığını tam əhatə etmirdi. Sonrakı ikisində isə şeirlər korrektə edilməmişdi. Tərəfimizdən yeni çap olunan “Nur çeşməsi” kitabı daha mükəmməldi. Bu kitaba biz 50 mənbədən istifadə etməklə şairin tam yaradıcılığını toplaya bilmişik. Kitaba şairin həyat və yaradıcılığı haqqında yazılan 26 məqalə də salmışıq. Bir də şairin rəssam Vaqif Ucatay tərəfindən yaradılan portreti də bu kitabda nəşr olunub. Bax bu sadaladıqlarıma görə Şair Məmmədhüseynin yeni kitabının çap olunması vacib idi.

– Şair Məhəmmədhüseynin yeni kitabında daha nə kimi yenilik var ki, oxucular və tədqiqatçılar üçün maraq  kəsb etsin?

– Ən önəmli bir yeniliyi mən axtarışlarım nəticəsində əldə edə bildim. Belə ki, ayrı-ayrı alimlər, eləcə də, şairin həyat və yaradıcılığının ən böyük tədqiqatçısı İbrahim Əsədov yazırdı ki, Şair Məmmədhüseynin adına ilk dəfə yazılı ədəbiyyatda 1956-cı ildə professor Feyzulla Qasımzadənin “XIX əsr Azərbaycan ədə­biyatı ta­rixi” kitabında rast gəlinir. Amma mənim apardığım araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, hələ o tarixdən 26 il öncə – 1930-cu ildə Hümmət Əlizadə “Azərbaycan aşıqları” kitabının II cildində Şair Məmmədhüseynin bir cığalı təncnisini və qısaca da olsa tərcümeyi-halını çap etmişdir.

 – Göyçəlilər, folklorşünaslar, aşıq yaradıcığıyla məşğul olanlar Nazir Əhmədlinin Göyçə aşıqları və şairləri haqqında çıxartdığı kitabı qəbul etmədilər. Hətta bu kitabla bağlı skandallar oldu, kitabı yandırmaq da istədilər. Çox maraqlıdır ki, siz onun Şair Məhəmmədhüseyn haqqında yazdıqlarını bu kitaba salmısınız. Nəyə əsasən salmısınız?

–  Mən şəxsən Nazir Əhmədlinin Şair Məmmədhüseynin həyat və yaradıcılığı haqqında yazdıqları ilə razıyam. Ona görə də kitaba da daxil etmişəm. Amma onun Ağ Aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər haqqında yazdıqları ilə qəbul etdiyim və etmədiyim məqamlar var. Ona görə də onun son adını çəkdiyim aşıqlar haqqında yazdıqları barədə neytral mövqedəyəm. Onu da qeyd edim ki, mən mübahisə doğuran kitabı tam oxumuşam. Kimlərin qəbul edib-etmədiyi haqqında isə heç nə deyə bilmərəm. İnanın ki, sosial şəbəkədə kitab haqqında hay-küy salanların çoxu heç o kitabı oxumayıblar.

– Qorxmursunuzmu, göyçəlilər buna görə sizdən inciyər?

– Göyçəlilər məndən incisələr də deməliyəm ki, hər bir hadisəyə mənim öz yanaşmam var. Mən özümə göyçəliləri daha yaxın hesab edirəm, nəinki qeyri mahaldan olanları. Bütün görünən və görünməyən fəaliyyətim inanın ki, Göyçə ilə, Qərbi Azərbaycanla bağlıdır. Amma hər bir şəxs doğruya doğru, səhvə səhv deməlidi. Kimliyindən asılı olmayaraq.

– Siz tez-tez Feysbukda alimlərin səhvləri, kitablardakı yanlışlıqlar haqqında status yazırsınız. Bu nədən irəli gəlir?

– Doğru deyirsiz. Nə vaxtsa ciddi uyğunsuzluqla qarşılaşıramsa o haqda yazıram. Çünki hər edilən səhv daim təkrarlanır. Düşünürəm ki, səhvlərin qarşısını ancaq belə almaq olar. Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Azad Nəbiyev kitabında yazıb ki, Növrəs İman Xaçmazda ölüb. Belə də məntiqsizlik olmaz axı. Özü də, bunu yazan sıradan biri deyil, alimdir. Göyçə hara, Xaçmaz hara…

Mən bir neçə ay öncə Göyçənin Zərkənd kəndindən olan Həsən Ocaqquliyevin “Yadda qalan xatirələr” adlı kitabı haqqında Feysbukda status paylaşmışdım. Belə ki,  Həsən Ocaqquliyev kitabında  rəhmətlik Tərlan Göyçəlinin "Göyçə aşıq məktəbi" kitabındakı 11, mənim isə  "Respublika" qəzetində çap olunan 1 məqaləmi   nöqtə, vergülünə dəymədən öz adına kitabında çapa verib. Bu barədə statusumda kitabın redaktoru Ramiz Təmkinə və bədii redaktoru Pərviz Səmədova narazılığımı bildirsəm də, göyçəlilər  məni qınadılar ki, öz eloğlumuzdu. Nahaq Həsən Ocaqquliyevi ittiham edirsiz. Yaxşı onda heç kimə heç nə deməyək, haqqımızı da tələb etməyək? Belə də olmaz axı.

Bu günlərdə  10-cu sinif “Azərbaycan tarixi” dərsliyində iki səhv edildiyinin şahidi oldum. Baxın, yazıblar ki, Aşıq Alı 1817-ci ildə anadan olub, 1907-ci ildə vəfat edib. İkinci böyük səhvə baxın. Aşıq Musanı yazıblar ki, Göyçənin Qaraqoyunlu kəndindəndir, 1795-ci ildə anadan olub və 1840-cı ildə vəfat edib. Əvvala Aşıq Musa Ağkilsə kəndindəndir. Özü də 1795-ci ildə yox 1830-cu ildə anadan olub və 1840-cı ildə yox, 1912-ci ildə vəfat edib. Görün nə qədər səhvlər var. Belə səhvlər inanın ki, daha çoxdu.

– Aşıq Ələsgərin “Qabaqda” şeiri Aşıq Alının da kitabında, Şair Məmmədhüseynin də kitabında var. Eyni zamanda Aşıq Ələsgərin “Mehracnamə” şeiri də var bu kitabda. Kitabın redaktoru olaraq etirazınızı şeirləri toplayıb tərtib edəndə bildirmədinizmi?

– Əslində mənim fikrim belədir ki,  şeir əvvəl kimin adına çap olunubsa digərlərində çapa ehtiyac yoxdur. Lap yanlışlıq olsa belə. Çünki bunla məşhur şair və aşıqların yaradıcılığına heç də xələl gəlməz. “Qabaqda” şeiri Aşıq Alıda cüzi fərqli olsa da məzmunca eynidir. Ancaq Aşıq Ələsgərlə Şair Məmmədhüseyndə tam eynidir. Mən ona görə etiraz etmədim ki, 1936-cı ilə aid Xasay Zeynalovun əlyazma dəftərində həmin şeir Şair Məmmədhüseynin adına qeyd olunub. Özü də Xasay müəllim Ələsgər ocağı ilə, xüsusən İslam Ələsgərlə yaxın dost idilər. Bir də ki, Xasay müəllim nəinki Şair Məmmədhüseynin eləcə də, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Alının və digər Göyçə ustadlarının yaradıcılığı ilə yaxından tanış idi. Bu baxımdan şeirin Şair Məmmədhüseynin olduğu məndə daha çox inam yaratdı. Eləcə də, dediklərim “Haqdan peyğəmbərə salam” şeirinə də aiddir. Hətta Xasay Zeynalov “Haqdan peyğəmbərə salam” şeirinin hansı şəraitdə və necə yarandığını da təfsilatı ilə “Şair Məmmədsöyün və Axund Əli” adlı dastanında yazmışdır. Bax bu dediklərimə görə etiraz etmədim.

– Bəzi mənbələrdə Şair Məhəmmədhüseynin təhsilsiz olduğu, göz yaddaşının güclü olduğu, bəzi mənbələrdə isə əslində mədrəsə təhsili aldığı qeyd olunur. Bu barədə fikirləriniz maraqlıdır.

– Şair Məmmədhüseynin təhsil alması haqqında dəqiq məlumatımız yoxdur. Amma çox ehtimal ki, dini dərslər alıb. Şair Məmmədhüseynin böyük qardaşı Əlinin İranda dini təhsil alması dəqiqdir. Elə bu özü də Məmmədhüseynin də az və ya çox dini dərslər almasını inandırıcı edir. Həm də savadsız adamın belə yaradıcılığının olması doğru görünməz.

Yaddaşının güclü olduğu, haqq aşiqi olması haqqında fikirlər düzdür. Hətta şeirlərinin bir çoxu dərin yaddaşlı Daşkənd camaatının bu gün də əzbərindədir. Hətta şairin şeirlərini tam əzbər bilən kimi Daşkəndli Hüm­­bət Süleyman oğlunun adını hamı qeyd edir.

– Xatırlayıram ki, siz bir-iki il öncə Şair Məhəmmədhüseynin şeirini bir el şairinin adına çap edən professora geniş bir məqalə ilə mətbuatda cavab yazmışdız. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

– Şair Məmmədhüseynin iki məşhur şeiri var ki, onları şairin pasportu adlandırmaq olar. Bunlar “Yatıb oyanmaz, oyanmaz” və “Xəbər al, deyim” şeirləridir. 2015-ci ildə internetdə qarşıma Dərdli Cavadın bir məqaləsi çıxdı. Gördüm ki, “Xəbər al, deyim” şeirini yazıb ki, Qobustanlı Şair Qaranın şeiridi. Özü də kitaba da salıblar. Altında da qeyd yazıblar ki, İslam Ələsgər səhvən bu şeiri “Sazlı-sözlü Göyçə” kitabında Şair Məmmədhüseynin adına çap edib. Qeydi də yazan Şirvan ədəbi mühitinin tədqiqatçısı professor Seyfəddin Qəniyev idi. Bu oxuduqlarım məni rahat buraxmadı. Götürüb “Dərdli Cavada cavab” başlıqlı bir məqalə yazdım. 1936-cı il və 1943-cü il əlyazmaları ilə onlara sübut etdim ki, “Xəbər al, deyim” şeiri Şair Məmmədhüseynindir. Məqalə mətbuatda  “Professor hansı yanlışlığa yol verib” adı ilə də çap olundu, geniş müzakirələr aparıldı. Mən onların nəzərinə əlyazmalardan əlavə “Xəbər al, deyim” şeirinin ən azı 10 mənbədə çap olunduğunu da çatdırdım.

Söhbətləşdi:

Şəfaqət Cavanşirzadə