AĞKİLSƏ

İndiki Vardenis şəhərindən 13 kilometr şimal-şərqdə, Zod və Böyük Qaraqoyunlu kəndləri arasında, Hüsən çayın (Dərə) şimalında, dəniz səviyyəsindən 2085 metr yüksəklikdə yerləşən bu kəndin adına rəsmi mənbələrdə ilk dəfə 1828-ci ildə, Göyçədə erməni-rus hərbi birləşmələri tərəfindən dağıdılmış 108 kənddən 67-sinin İ.Şopen tərəfindən tərtib edilmiş siyahısında rast gəlinir.

Amma Azərbaycan aşıq sənətinin zirvəsi sayılan Aşıq Ələsgərin məhz bu kənddə 1821-ci ildə anadan olması, alban memarlığı üslubunda inşa edilmiş V-VI əsrlərə aid məbədin qalıqlarının bu kəndin ərazisində XX əsrə qədər qalması kimi təkzibolunmaz faktlar onun tarixinin daha qədim olmasına dəlalət edən məqamlardır. XX əsrin 60-cı illərində bu kənddə təsərrüfat məqsədi ilə aparılan qazıntılar zamanı sırf təsadüfdən eyni şaquli xətt üzrə dörd qəbrin üzə çıxması, ən dərin qatdakı qəbirdə skeletlə yanaşı ilk tunc dövrünə aid olan xəncər və digər sursatların aşkarlanması bu ərazidə məskunlaşma tarixinin eramızdan əvvəlki III-II minilliklərə təsadüf etməsi barədə qənaətlərə tam mənada əsas verir. 1555-ci ilə aid rəsmi sənədlərdə isə Ağkilsə kəndi Səfəvi-Azərbaycan dövlətinin Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinə daxil olan Göyçə kındlərindən biri kimi təsniflənir.

1578-ci ildə osmanlılar səfəviləri yenərək Göyçənin şərq sahillərinə nəzarət imkanı əldə etdikdən sonra tətbiq olunmuş yeni strukturlaşmaya əsasən Ağkilsə İrəvan əyalətinin Ordubad qəzasının Zar nahiyəsinin inzibati ərazisinə daxil edilmişdi ki, bu reallıq da 1590-cı il tarixli " İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri" nin 327-ci səhifəsində təsbitlənmişdir. 1595-ci ildə tərtib edilmiş "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" ndə isə Zar nahiyəsindəki Göyçə yellidərəsi və Ağkilsə kəndlərinin timar qismində, yəni dövlətin səlahiyətli nümayəndəsinin məsrəflərini qarşılayan vergi ödəyicisi qismində İshaq Məlik oğlu, Bəkir İshaq oğlu və Abdal Cəbrayıl oğlu adlı şəxslərin mülkiyyətinə verilməsi barədə qeydlər aparılıb.
1723-cü ildə, Göyçə ikinci dəfə bütünlüklə osmanlıların nəzarətinə keçdikdən sonra tətbiq edilən yeni struktur bölgüsündən sonra Ağkilsə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyyəsinin inzibati ərazisinə daxil olan kəndlərdən biri kimi təsniflənirdi. 1728-ci ildə tərtib edilmiş və Şah Əhməd Mehmet xan oğlu tərəfindən tuğralanaraq təsdiqlənmiş "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" nin 118-ci səhifəsindəki qeydlərdən isə bəlli olur ki, 1723-cü ildə osmanlıların gəlişindən sonra əhali Ağkilsəni tərk edibmiş və kənd sahibsiz yurd yerləri sırasında Sultanın mülkiyyətinə verilibmiş. Bəs osmanlıların birinci gəlişində yerindən tərpənməyən bir obanın, osmanlıların ikinci gəlişində tərk edilməsi nə ilə bağlı ola bilərdi? 
Məxəzələrdə bu sualın da aydın cavabı var.

XVIII əsr müəllifi Simon İrəvanlının qeydlərində Ağkilsə qədim alban mədəniyyətinin izlərini yaşadan, eyni zamanda sufi təliminin osmanlılar tərəfindən süngi ilə qarşılanması reallığının doğura biləcəyi narahatlıqlarda axtarmaq gərəkdir. Amma bununla belə Ağkilsənin əzəli sahiblərinin osmanlıların geri çəkilməsindən dərhal sonra öz yurdlarına qayıtmaları da tarixi reallıqdır və bu fakt da İrəvan xanlığının müfəssəl dəftərlərində təsbit olunub.

1826-1829-cu illərdə baş vermiş İran-Rusiya, Rusiya-Türkiyə müharibələrinin gedişində kənd yerlə-yeksan edilsə də, qısa müddətdən sonra yenidən bərpa olunmuşdur. Z.Korkadyanın verdiyi rəsmi məlumatlara görə, bu obada 1876-cı ildə 321, 1897-ci ildə 389, 1914-cü ildə 515 nəfər oğuz türkü yaşamışdır. 1918-ci ildə Tiflisdə əldə olunmuş razılığa əsasən Göyçənin şərq sahilindəki bütün kəndlər kimi Ağkilsə də Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Cavanşir qəzasının inzibati ərazisinə daxil idi. Amma Andronikin quldur qoşununun Göyçədə 1919-cu ilin 13-20 aprelində törətdiyi qırğınlar zamanı kənd dağıdılmış, əhalisinin bir qismi Daşkəsən, bir qismi isə Kəlbəcər ərazisində məskunlaşmışdır.

1922-ci ildə artıq deyure Ermənistan SSR-in tərkinə qatılmış kəndə dönənlərin sayı cəmi 108 nəfər, yəni 1914-cü ildəki əhalinin 20 faizi həddində olmuşdur. 1931-ci ilin rəsmi məlumatlarına görə, Ağkilsədə yaşayan oğuz türklərinin sayı 307 nəfər olmuşdur. Ermınistan SSR Xalq Komissarları Soveti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 3 mart 1935-ci il tarixli qərarı ilə Ağkilsə toponimi "Azad" sözü ilə əvəzlənmişdir.

1948-1953-cü illərdə Ermənistandan türklərinin dövlət səviyyəsində deportasiyasının ağır zərbəsi Ağkilsədən də yan keçmədi. 1959-cu ildə kənd sakinlərinin sayı cəmi 276 nəfər idi. 1988-ci il qətliamları zamanı kəndin 569 sakini öz yurdundan zorla qovulmuşdur. Ağkilsəlilərin böyük əksəriyyəti Daşkəsən rayonunun Bayan kəndində, qalanları isə əsasən Gəncədə, Xanlarda, Bakıda, Moskvada məskunlaşmışlar.

SALMAN VİLAYƏTOĞLU

Təqdim etdi: İlqar İsmayılov