Sıfırı dünyaya tanıdan alim: XARƏZMİ

VIII-XVI əsrlərdə yaşamış İslam alimlərinin əsərləri latın dilinə tərcümə olunandan sonra Avropada müraciət edilən qaynaq əsərlər olmuşdur. Avropalı alimlər bu əsərlərdən faydalanaraq dünya elminə yeni töhfələr vermişlər. Bunun nəticəsində Avropada “intibah dövrü” yaşanmış, elm və texnologiya sürətli inkişaf yoluna çıxmışdır. Avropanın bu uğurunun təməlində yatan əsas faktor VIII-XVI əsrlərdə İslam dünyasında yetişmiş alimlərin, onların ortaya qoyduğu əsərlərin və fəaliyyət göstərən elm müəssisələrinin əldə etdikləri nailiyyətlərin bir miras kimi Avropaya yetişməsi oldu. Belə alimlərdən biri də Xarəzmidir.

Xarəzmi miladi 780-cı ildə (hicri 164) Özbəkistanın Xivə bölgəsindəki Xarəzm şəhərində dünyaya gəlmiş, 850-ci ildə (hicri 236) 70 yaşında Bağdadda vəfat etmişdir. Xarəzmi Türk şəhəri olan Xarəzmdən elm öyrənmək üçün ayrılmış və dövrün elm mərkəzi olan Bağdada gəlmişdir. Burada İslam alimlərindən dərs almış, dövrünün tanınmış ziyalısı kimi yetişmişdir. Həyatının ilk dövrünə dair mənbələrdə çox bilgi olmasa da, məlum olan bir gerçək var ki, gənçlik dövrünü Bağdadda elm öyrənməklə keçirmişdir. Abbasi dövləti tərəfindən onun çalışmaları dəstəklənmiş və o, dövrün ən yaxşı alimlərinin cəmləndiyi Beytul-Hikmədə öz yerini tutmuşdur. Eyni zamanda o, Bağdadda saray kitabxanasında idarəçi olmuşdur.
Latın mənbələrində onun adına Alkarismi, Algoritmi, Algorismi və ya Algorism kimi rast gəlinir. Əsl adı Əbu Cəfər Muhamməd ibn Musa əl-Xarəzmidir. Xarəzmi Bağdatda yaşamış və Abbasi xəlifəsi Məmunun dövründə (813-833) tərcümə və yüksək səviyyəli elmi araşdırmaların aparıldığı “Beytul-Hikmə”nin rəhbəri olub. Xarəzminin günümüzə gəlib çatan əsərləri məhz bu dövrdə qələmə alınmış və xəlifə Məmuna təqdim edilmişdir.
Abbasilər dövründə yaşayan Xarəzmi, cəbr və alqoritmi (hər hansı məsələnin həlli üçün qəti müəyyən olunmuş qaydalar üzrə ardıcıl tətbiq edilən əməliyyatlar sistemi) kəşf edən, sıfır rəqəmini ilk dəfə açıqlayan, insanlıq tarixinin ən önəmli riyaziyyatçılarından biridir. Xarəzminin demək olar ki, bütün əsərləri latın dilinə tərcümə edilmiş və qərb ölkələrində əsrlər boyunca istifadə edilmişdir. Bu böyük düha sadəcə riyaziyyatla maraqlanmamış, astronomiya və coğrafiya sahələrində ortaya qoyduğu prinsiplər bu gün də öz qüvvəsini saxlamaqdadır.
Xarəzmi dövrün Abbasi xəlifəsi Məmundan (813-833) elmi çalışmaları üçün böyük yardım və dəstək almışdır. Bu böyük alim ona şöhrət gətirən elmi çalışmalarını Bağdadda xəlifənin himayəsi altında fəaliyyət göstərən elm mərkəzlərində qələmə almışdır. Onu da vurğulayaq ki, Xarəzmi o vaxta qədərki qədim mədəniyyətlərin riyaziyyat, asrtonomiya və.s sahələrə aid kitablarını tədqiq etmişdir.
1983-cü ildə keçmiş SSSR-də Xarəzminin anadan olmasının 1200 illik yubileyi münasibətilə görə poçt markası buraxılmışdır. Qeyd edək ki, məlum olduğu üzrə Xarəzminin dünyaya gəldiyi Xarəzm bölgəsi keçmiş SSSR-nin ərazisində idi.

Xarəzminin yaşadığı dövrü elm tarixi baxımından araşdıranda bir sıra maraqlı məqamlarla qarşılaşırıq. Belə ki, dünyada bu günə qədər müxtəlif mədəniyyətlərdə meydana gəlmiş beş intibah (rönessans) mərhələsi vardır. Bunlar biri, bəlkə də ən önəmlisi İslam aləmində, xüsusilə Bağdadda başlayan rönessans hərəkatıdır. Bu da xəlifə Məmun və Xarəzminin yaşadığı dövrə təsadüf edir. Bağdaddakı bu İslam rönessansında ən mühüm rollardan birinin Xarəzmiyə aid olduğunu tərəddüdsüz söyləmək olar.
Xarəzminin riyaziyyatdakı ən böyük xidmətlərindən biri, əsərlərində həm “sıfır”ı həm də digər rəqəmləri işlətmiş olmasıdır. Avropalıların “Ərəb rəqəmləri” dediyi bu rəqəmlərə müsəlmanlar “Hind rəqəmləri” adını vermişdilər.
İslam coğrafiyasının genişlənməsi ilə əlaqədar müsəlmanlar Ellinizm, İran, Hind və digər mədəniyyətlərlə tanış olmuş, nəticədə isə müsəlman alim və idarəçilərində bu mədəniyyətlərə qarşı geniş bir maraq oyanmışdı. Həmçinin bu fərqli mədəniyyətlər arasında bir sıra mübahisəli məsələlər də ortaya çıxırdı. Müsəlmanlar öz inanc və düşüncələrini tutarlı bir şəkildə müdafiə etmək, İslamın üstünlüyünü göstərmək üçün bu mədəniyyətləri dərindən öyrənməli idilər. Eyni zamanda torpaqların fəthi əsl fəth deyildi. Bundan daha mühüm məsələ qəlblərin və zehinlərin fəthi olacaqdı. Bu kimi səbəblərə görə qədim dünyanın bilinən elmi və fəlsəfi əsərlərinin Ərəb dilinə tərcüməsi qaçılmaz idi.
Xəlifə Məmunun Bağdadda qurduğu və təkmilləşdirdiyi Beytul-Hikmə bir tərcümə və araşdırma mərkəzi olmaqla yanaşı, eyni zamanda bir rəsədxana və kiabxana funksiyasını da icra edirdi. Bu dövrdə fəlsəfə, həndəsə, musiqi və tibb sahələrində yazılan əsərləri əldə etmək üçün ogünkü Bizans dövlətinin mərkəzi olan Konstantinapola (İstanbul) elmi heyətlər göndərilmiş və gətirilən kitablar ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Aralarında Sabit ibn Kurrə, Ət-Təbəri, Al-Usturlabi, Farabi, Fərqani, Harani, Xarəzmi kimi dövrün böyük alimləri bir tərəfdən tərcümə fəaliyyətləri, digər tərəfdən isə müəllifi olduğu əsərlərlə dünya elminə öz töhfələrini vermişlər.

Bağdad şəhərinin əsasını qoymuş Abbasi xəlifələri yunan əlyazmalarının tərcüməsi sahəsində görülən işlərə himayədarlıq edirdilər. Bunun nəticəsində cəmi bir neçə onillik ərzində Qalen, Aristotel, Evklid, Ptolomey, Arximed, Apolloniy və digərləri daxil olmaqla antik mütəfəkkirlərin əsas elmi əsərləri ərəb dilinə tərcümə olunmuşdur. Bu tərcümə işi həm müsəlman, həm də xristian və atəşpərəst alimlər tərəfindən həyata keçirilirdi.

Təhsilli-təhsilsiz hər kəsin həyatına daxil olmuş sıfır sayı maraqlı bir tarixə sahibdir. Bu gün saylar sistemindəki yerini almış olan sıfır, bu yerini “qoruyub saxlamaq” üçün bir sıra proseslərdən keşməli olmuşdur. Sıfır digər rəqəmlərdən çox sonralar kəşf olunmuşdur. Əslində romalılar sıfırla heç vaxt tanış olmayıblar. Babillilər də heç vaxt bu rəqəmdən istifadə etməyəblər. Tək başına heç bir şey ifadə etməyən, ancaq digər rəqəmlərə böyüklük qazandıran bu qəribə rəqəmin potensialını ilk dəfə hindlilər kəşf ediblər.
Miladi 632-ci ildə hindli alim Brahmaguptanın astronomiya ilə bağlı “Siddhanta” adlı əsərində ilk dəfə sıfır rəqəmi ilə hesablama əməliyyatı göstərilmişdir. Beləcə sıfırın bu gün istifadə edilən şəkildə varlığı ilk dəfə Hindistanda ortaya çıxmışdır.
Bir mənada sıfıra “həyat” və şəkil verən Xarəzminin hind rəqəmlərindən bəhs edən və günümüzə sadəcə latın dilindəki tərcüməsi gəlib çatan kitabında belə deyilir: “Səkkizi digər səkkizdən çıxanda geriyə heç nə qalmır. Yerin boş qalmaması üçün bir dairəcik qoy!” Xarəzminin haqqında danışdığımız “Kitab əl-muxtəsər fil-hisab” adlı bu əsəri bir çox cəhətdən  riyaziyyat tarixində mühüm rola sahibdir. Bunlardan birincisi avropalıların toplama və çıxmaya aid nümunələrə ilk dəfə bu əsərdə rast gəlmələridir. İkincisi isə avropalılar rəqəmlərin təkliklər sinfindən başlayaraq sağdan sola yazıldığını da ilk dəfə bu əsərdən öyrənmişlər.
Bu gün həyatımızda sıfır olmasaydı, nə edərdik? Fiziki, kimya, mühəndislik, tibb və s. kimi birbaşa və dolayısı ilə riyaziyyatdan istifadə edən humanitar və ictimai elmlərin inkişafı sıfırsız necə olardı? Elmin bütün sahələrində doğru və düzgün təriflər verib doğru nəticələr əldə etmək sıfırsız mümkün olardımı?
Xarəzminin 830-cu ildə qələmə aldığı bu əsərinin ilk əlyazma nüsxələrindən biri kolleksiyaçı bir şəxs tərəfindən qorunaraq, sonradan Vyana Saray Kitabxanasına verilərək günümüzə yetişməsəydi və eləcə də digər bir nüsxəsi Almaniyanın Heilderberg Saləm Manastırında tapılmasaydı, bizlər bu gün Xarəzminin çalışmaları haqqında hər hansı bilgi sahibi olmazdıq. Haqqında danışdığımız ikinci tərcümə işində mətnin sürətini köçürən xəttat sıfır rəqəmi ilə bağlı Xarəzminin bu sözlərini nəql edir: “Bütün rəqəmlər birdən, bir isə sıfırdan çıxmışdır. Sıfırda böyük bir məbədin gizli olduğunu bilmək lazımdır. O (Allah) nə başlanğıcı, nə də sonu olan sıfır ilə simvolizə edilir. O (Allah) sıfır kimi nə çoxalır, nə də azalır. Ona axan nə də Ondan qopan bir çay vardır. Sıfır bütün sayları on qat çoxaltdığı kimi, O (Allah) da on qat deyil, minlərcə qat çoxaldır. Hətta, daha doğrusu, O hər şeyi heçlikdən yaradır, himayə edər və istiqamət verər”. Qeyd edək ki, sıfırın varlığını ilk dəfə hindlilər hiss etmiş və rəqəmləri yazarkən sıfır yerinə boşluq buraxmışlar, çünki onlarda sıfırın şəkli yox idi. Bu vəziyyət praktiki olaraq o qədər də əlverişli deyildi. Tarixdə bu rəqəmə simvol verən, şəxsiyyət vəsiqəsi qazandıran və əsərində; “9 rəqəm və bu yeni simvol ilə bütün əməliyyatları etmək mümküddür” deyən, daha doğrusu, onu kəşf edən alim Xarəzmidir. Sıfırı digər rəqəmlərə əlavə edərək onluq sistemi tamamlayan də yenə Xarəzmidir. Beləcə hindlilərin “sunya” dediyi sıfır, İslam elm dünyasında içi boş mənasına gələn “əs-sıfır” ilə həqiqi kimliyinə qovuşmuş və Avropa səyahətinə başlamışdır.

Xarəzminin ilk dəfə təqdim etdiyi həm cəbr əməliyyatları, teorem və sübutları, həm də ondan əvvəl bu sahədə bilinən məsələləri əsərlərində bir araya gətirməsi Avropanın riyaziyyata açılan qapısı olmuşdur. Hətta bəzi avropalı tarixçilər qeyd edirlər ki, “Avropada rönessansın öncülləri, iddia edildiyi kimi, Yunan mədəniyyəti deyil, Xarəzmi və onun ardıcıllarının vasitəsilə (Ömər Xəyyam, Əbul-Vəfa, Qiyasəddin Cəmşid kimi) şərqdən öyrənilən və tətbiq edilən elmi nailiyyətlər olmuşdur”.
Səkkiz əsr əvvəl “sıfır” Hindistandan İslam ölkələrinə, müsəlmanların əliylə də Avropaya ayaq açdı. O gün avropalılar Roma rəqəmlərindən istifadə edirdilər. Əslində roma rəqəmləri ilə nə riyaziyyat, nə də həndəsə ilə məşğul olmaq mümkün idi. Məhz müsəlmanlar Avropanı “sıfır”la tanış elədilər və sıfır rəqəmlər sisteminə daxil olan kimi digər kimi sanki digər rəqəmlərə yeni həyat gəldi. Ümumi olaraq Avropa alimləri müsəlmanlardan aldıqları elmi miras barədə nankor davransalar da, “sıfır” məsələsində və riyaziyyat elmindəki yeni prinsiplər qarşısında müsəlmanların zəhmətini təqdirlə qarşılamışlar. Sıfır olmasaydı, heç bir ciddi məsələ həll olunmaz və fəzanı fəth etmək mümkün olmazdı. Bəxş edilən sadəcə bir sıfır idi, ancaq bunun nəticəsi çox böyük və çox mühüm idi.
Riyaziyyatın elmlər içində oynadığı rola və daşıdığı qiymətə baxanda Xarəzminin bu sahədəki çalışmalarının və nailiyyətlərinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu başa düşülür. Riyaziyyat elmi Cənab Allahın müxtəlif hikmət və intizam içərisində yaratdığı kainatdakı qanun və həssas müvazinəti anlayıb başa düşməyə yardımcı olur. Belə bir elmin bir müsəlman elm adamı tərəfindən sağlam əsaslar üzərində inkişaf etdirilməsi, böyük bir iftixar və elmi çalışmalar üçün güclü bir təşviq qaynağı ola bilər.
Bugünkü dünyada riyaziyyat elmi olmasa, demək olar ki, insanın əli-qolu bağlanar, heç bir iş görə bilməz. Elə indicə siz bu yazını oxuyanda önünüzdəki komputerin içində milyonlarca riyazi əməliyyat böyük bir sürətlə icra edilməkdə və nəticələri sizə görüntü və səs olaraq verilməkdədir. Yolda gəzərkən gördüyünüz binaların, maşın və yolların hamısı riyaziyyat və mühəndisliyin köməyi ilə ərsəyə gəlmişdir. Demək olar ki, gündəlik həyatımızın hər mərhələsində biz riyaziyyatla iç-içə yaşayırıq.
1-dən 9-a qədər olan say sisteminin və sıfır sayının Avropada işlədilməsi Xarəzminin əsərinin Avropa dillərinə tərcümə edilməsindən sonra başlamışdır. Bu tarixə qədər Avropada Roma rəqəmləri adlanan say sistemi istifadə edilirdi. Ancaq bu say sistemi ilə riyaziyyat elminin inkişaf etməsi çox çətin idi. Bu çətinliyin haradan qaynaqlandığını daha yaxşı başa düşmək üçün Roma rəqəmlərinə nəzər salmaq yerinə düşər...
Roma rəqəmləri bunlardır: I (1), II (2), III (3), IV (4), V (5), VI (6), VII (7), VIII (8), IX (9), X (10), XX (20), XXX (30), XL (40), L (50), LX (60), LXX (70), LXXX (80), C (100), D (500), M (1000). İndi isə aradakı fərqi görmək üçün gəlin 1888 sayını Roma rəqəmləri ilə yazaq... Bu zaman ortaya belə bir şey çıxacaq: MDCCCLXXXVIII. Bu sistemə görə vurma əməliyyatı etməyə çalışsaq, görəsən işin içindən çıxa bilərikmi?
Mövzuya davam edəcəyik...(Yeniavaz.com)

Nazim Musatafayev