Azərbaycan türklərinin qədim yurd yeri-Qafan rayonu

Qafan rayonu Zəngəzur mahalında önəmli yer tutur. Naxçıvanla Qarabağ arasında dağ silsələləri arası ilə uzanan bu mahal Bərgüşad, Zəngəzur və Mehri dağ silsilələri əhatəsində dağlıq ərazidə, Gığı və Oxçu dərələrində yerləşir. 1920-ci ilə qədər Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasının əyaləti olmuş, 1917-20-ci illərdə baş verən siyasi oyunlar nəticəsində Zəngəzurun digər bölgələri kimi Qafan da Ermənistan SSR-in inzibati rayonuna çevrilmiş və 9 sentyabr 1930-cu ildən müstəqil rayon kimi fəaliyyət göstərir.

Fiziki xəritədə Qafan rayonunun yerləşməsi, sərhədləri belə görünür: cənubdan Azərbaycan Respublikasının Zəngilan, Qubadlı rayonları, şərqdən Zəngəzur mahalının Gorus və Sisyan (Qarakilsə) rayonları, cənubi-qərbdən Zəngəzurun Mehri rayonu.

Qafan rayonuna-dəmiryolu, avtomobil və təyyarə ilə gediş-gəliş mümkündür. Qərbi Azərbaycanın tarixi hadisələrlə zəngin olan bu bölgəsi mövcud mənbələrdə siyasi baxışlardan, şovinist münasibətlərdən irəli gələrək müxtəlif cür işıqlandırılmışdır. Əgər Zəngəzur mahalının müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı dövlətlərin (Alban, Sünik, Atabəylər, Qaraqoyunlu, Azərbaycan, İran, Ərəb xilafəti, Rusiya, Ermənistan və s.) tərkibində olmasını nəzərə alsaq, Qafanla bağlı söylənən fikirlərin ziddiyyətli görünməsi təəccüb doğurmamalıdır.

Qafan rayonu ərazisində ulu babalarımızın yaratdığı maddi-mədəniyyətin izləri eramızdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Xüsusilə « Qafan rayonu ərazisində saxlanılan qədim oğuz qəbirstanlıqları, kitabələr, qəbir daşları uzaq keçmişimizdən - VII-X yüzilliklərdən xəbər verir. Təkcə Qafan rayonunda qeydə alınmış 200-dən artıq kənd, oba, çay, göl, dağ, qala və b. coğrafi adlar türkdilli toponimlərdir. Min illər boyu mövcud olan Qapıcıq, Xusdub, Pirhəmzə, Piricavidin və s. adlar bunu sübut etmirmi?!.. Onlar məskun olduqları yerin dağına,daşına, yurduna, ocağına öz əlamətlərinə görə mənalı adlar verməli idilər. »

Bunu xəritələrdə, atlaslarda, poçt kitablarında, Ermənistanın toponimləri ilə bağlı çap olunan lüğətlərdə yüzlərcə Azərbaycan-türk mənşəli sözlər də sübut edir. Zəngəzurun və onun tərkib hissəsi olan Qafanın faciəsi 1915-1989-cu illərdə öz zirvəsinə çatdı... Qərbi Ermənistan (1915) əldən çıxandan sonra şərqi Ermənistanda mövqelərini möhkəmləndirmək üçün daşnak hökuməti Gürcüstanın (Borçalı mahalı) və Azərbaycanın Gəncə quberniyasının bir hissəsini (o cümlədən Zəngəzuru) ələ keçirmək uğrunda mübarizəyə girişdi.

Daşnak hökuməti qaniçən Andranikin, Nijdeyin, hərbi nazir Dronun köməyi ilə 1918-ci il dekabr ayının axırınadək Qafanda olan 100-dən artıq azərbaycanlı kəndi nizami ordunun köməyi ilə qırğınlarla qovmuşdu. Rayon əhalisinin 60%-ni təşkil edən azərbaycanlılar (40 min nəfərdən artıq adam) Naxçıvana,Ordubada və Qarabağın müxtəlif rayonlarına pənah gətirmişlər. Andranikin Qafanda törətdiyi qanlı qırğınları təsəvvür etmək üçün o vaxt vurulmuş rəsmi teleqramlar kifayətdir.

Zəngəzur qəza rəisinin 114 nömrəli teleqramında deyilir: « Ermənilər Andranikin başçılığı və ingilis-fransız nümayəndələrinin razılığı ilə dini fərqə görə 30-dan artıq müsəlman kəndi dağıdıb, yandırıb və əmlakını talan ediblər. Qaçıb qurtara bilməyən sakinlər vəhşicəsinə öldürülmüşdür »

Zəngəzur qəzasının idarə müdirinin 1919-cu ilin yanvarında verdiyi 349 nömrəli teleqramında isə deyilir: « Quşçulu, Əcili, Atqız kəndləri yanvar ayının ilk günlərində dağıdılmış, şəhərcik, Acağu, Oxçu mühasirə edildikdən sonra ermənilər tərəfindən alınmış, Kirətağ, Mollalı, Qovşud, Qarabaşlar, Baharlı, Daşbaşı,Mahmudlu, Keynəşin, Həcəti, Kurut, Pəyhan, Kırs, Acıbac kəndləri ermənilər tərəfindən mühasirəyə alınmışdır. » Bu sətirlərə ancaq 1948-1953-cü və 1988-1989-cu illər deportasiyasını əlavə etmək kifayətdir. Qafanda vaxtı ilə mövcud olan 130 kənddən 26-da ermənilər yaşayırdı. Hal-hazırda isə Qafan tam erməniləşdirilmiş, hətta mövcud yer adlarımız da xəritələrdən silinmişdir.

Qafanda azərbaycanlılar, əsasən, Kığı və Oxçu dərələrində məskən salmışdılar. Kığı dərəsində - Quşçulu, Mollalı, QarabaĢ, Qovşud, Baharlı, Kığı, Pürülü, Mahmudlu, Kəypişin, Həçəti, Kurut, Çiriş, Kırs, Acıbac, Kərd, Yuxarı Kərd, Gotalı kəndləri, Oxçu dərəsində isə - Müsəlləm, Oxçu, Atqız, Aralıq, Pirdavdan (Pircavidan), ġabadin və b. kəndlərdə yaşamışlar.

Qafan rayonu ərazisi, əsasən, türk mənşəli etnoslarla zəngin olmuşdur: qapan, ecanan, oxtar, çobanlı,hünüt, sabadin, quşçulu, mollalı, qarabaş, baharlı, pürülü, mahmudlu, kurut, şotanlı, oxçu, məzrə, gödəkli və s. Bu etnosların hər biri öz keçmişini yaşayış məntəqəsi adlarında, oronim və hidronimlərdə yaşatmaqdadır. Dağların zirvəsində əsrlər boyu yaşayan Qafan bölgəsi Azərbaycanın mədəniyyət və elminə, dövlətçiliyinə, güc strukturlarına çox dəyərli insanlar bəxş etmişdir.

Mənbə: Vilayət Əliyev " ZƏNGƏZURDA QALAN İZİMİZ " kitabından