Ağbulaq

Göyçə gölünün şimal sahillərində, Çənbərək rayon mərkəzindən 12 km, cənub-şərqdə yerləşən bu obada oğuz türklərinin məskunluq tarixini tam dəqiqliklə söyləmək mümkün olmasa da, hər halda Ağbulaq kəndinin Qaraqoyunlu xanədanının süqutundan xeyli əvvəl mövcud olduğu tarixi məxəzlərdə əksini tapmış reallıqdır.

Etnoqraf Q. Qaraşlı indiki Gədəbəy rayonu və ona yaxın ərazilərdə tədqiqatlar apararaq belə bir qənaətə gəlmişdir ki, Gədəbəyin Göyçə səmtindəki dağlarda, o cümlədən Ağbulaq ərazisindən başlayaraq Çalmalı dağın ətəklərinə qədər səpələnmiş uğuz(oğuz) qəbirlərinin ən azı 2000 illik tarixi var. Ağbulaq ətrafındakı ərazilərlə bağlı olan və son deportasiyaya qədər el yaddaşında yaşayan toponimlər - "Uğuztəpə", "Qorqudtəpə" və s. kimi yer adları da bu qənaətin təsdiqləyici elementləri kimi çıxış edir. Bəzi məlumatlara görə, Ağbulaq hələ sufizmin geniş intişar tapmadığı dövrlərdə bu missiya ilə türk ellərini dolaşan dərvişlərin dayaq məntəqələrindən biri olmuş, Göyçə ilə Gəncəətrafı regionlar arasında bir növ ötürücü rolu oynamışdır. XVI əsrə dair sənədlərdə isə Ağbulaq Səfəvi - Azərbaycan dövlətinin Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin tabeçiliyindəki inzibati vahidlərdən biri kimi səciyyələndirir. El yaddaşında daşlaşan məlumatlardan isə aydın olur ki, Şah Abbasın bu yerlərə səfərindən sonra Ağbulaq Göyçə-Gəncə əlaqəsində strateji əhəmiyyətli dayaq məntəqəsinə çevrilmişdir. 1723-cü ildə Göyçə hövzəsi bütünlüklə osmanlıların nəzarətinə keçdikdən sonra tətbiq olunan inzibati strukturlaşmaya əsasən Ağbulaq kəndi İrəvan əyalətinin Dərəçiçək nahiyəsinin inzibati bölgüsünə daxil edilmişdir. 1728-ci ildə tərtib olunmuş "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"nin 116-cı səhifəsində Ağbulaq kəndinin timar, yəni səlahiyyətli dövlət məmurunun məsrəflərini təmin edən vergi ödəyicisi qismində Əbdürrəhman adlı şəxsin tabeçiliyinə verilməsi və kəndin illik vergisinin 3.000 ağça həcmində müəyyənləşdirilməsi barədə qeydlər aparılıb.

Rəsmi statistikaya görə, 1831-ci ildə Ağbulaqda 136 türk ailəsi yaşamışdır. 1905-ci il qırğınlarında nəzərəçarpacaq dərəcədə itkilər verdikdən sonra belə Ağbulaq oğuz türklərinin strateji əhəmiyyəti iri yaşayış məskənlərindən biri kimi qalmaqda davam edirdi. Belə ki, rəsmi statistikaya görə kənddə 1908-ci ildə 940, 1914-cü ildə 982, 1919-cu ildə 1329 nəfər oğuz türkü yaşayırdı. Ən əsası o idi ki, Ağbulaq hələ XIX əsrin ortalarından etibarən Göyçənin təhsil mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı: Məşədi Əlinin və Məşədi Həsənin mlktəbləri dini təmayüllü olsa da, burada dünyəvi elmlərə xüsusi diqqət yetirildiyindən ətraf kəndlərdən də xeyli uşaq bu məktəblərdə təhsil alırdı. Heç şübhəsiz ki, bu həqiqətlər ermənilərə də bəlli idi və onların Ağbulağa qarşı aqressivliyi də məhz bu reallıqlarla şərtlənirdi. 1918-ci ildə heç bir hüquqi əsas olmadan qədim oğuz torpaqlarında Ararat Respublikası deyilən qondarma dövlət qurulmasını elan etdikdən sonra ermənilər bu kəndə bir-neçə dəfə hücum etsələr də, Dəli İsmayılın özünümüdafiə dəstəsi onları geri çəkilməyə məcbur edə bilmişdir.

1919-cu ildə Ağbulaq əhalisi erməni nizami orduları ilə açıq döyüşdə xeyli itki verdikdən sonra belə kəndi tərk etməmişlər.

Ağbulağın müqavimətini qırmaq ermənilərə yalnız 1920-ci ilin baharında - Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra nəsib oldu. 1922-ci ildə sovet höküməti təhlükəsizlik barədə rəsmi bəyanatla çıxış etsə də, əhalinin çox az bir qismi geri dönmüşdür. Amma maneələrə baxmayaraq ağbulaqlılar doöma yurd yerinin bərpasını misilsiz vüsətlə həyata keçirmişlər. 1926-cı ildə kənd əhalisinin sayı artıq 1113 nəfərə çatmışdı. Kəndin strateji əhəmiyyətli coğrafi mövqeyi, kənd əhalisinin yurdcanlılığı, təhsilə, elmə marağı erməni millətçilərini narahat etməyə bilməzdi. Ağbulağa qarşı repressiyalar mütəmadi xarakter almış, ziyalıların sıxışdırılıb çıxarılması sovet hakimiyyətinin bütün tarixi boyunca davam etmişdir ki, bunu rəsmi statistika da təsdiqləyir. Məsələn,
1931-ci ildə kənddə 1513 nəfər yaşayırdısa, 48 il sonra bu rəqəm nəinki artmış, hətta bir qədər də azalmışdı. Belə ki, 1979-cu ilin rəsmi statistikasına görə kənd əhalisinin sayı 1450 nəfər olmuşdur. Bu quru rəqəmlərin özü belə Ağbulaq həqiqətlərini dərk etmək üçün kifayətdir: 48 illik dövr ərzində kənd əhalisinin sayının azalma tempinin təbii artım tempini üstələməsi diskriminasiyanın ən yüksək dərəcəsindən xəbər verən faktdır. Bununla belə, Ağbulaq sürətlə inkişaf edərək Göyçənin ən müasir tipli - 5 korpuslu orta məktəb, mədəniyyət evi, poçt, kitabxana, avtomat telefon stansiyası, tibbi məntəqəsi, dəyirman, bir sıra ictimai - iaşə və məişət xidməti obyektləri fəaliyyət göstərirdi. Ən ümdəsi, Ağbulağın maarifçilik ənənələri yaşayırdı, inkişafdaydı: kənd orta məktəbinin məzunlarından 11 nəfər elmin müxtəlif sahələrində uğurlar qazanaraq alimlik dərəcələri almışdılar. Və təbii ki, bütün bu uğurlar Göyçənin əzəli sahiblərini - oğuz türklərini nə qədər sevindirirdisə, erməniləri bir o qədər əndişəlındirirdi. 1988-ci ilin noyabrın 24-də erməni quldurları kəndə növbəti dəfə hücum etmiş, 4 gün davam edən döyüşlərdən sonra ağbulaqlılar öz əzəli dədə-baba yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. Həmin hadisələrdə kəndin 4 nəfər sakini - 1922-ci il təvəllüdlü Hacıyeva Fatma Əsgər qızı, 1954-cü il təvəllüdlü Zeynalova Urqiyyə Sultanəli qızı, 5 yaşlı Camalova Şəhla İman qızı və 1 yaşlı Camalov Behbud İman oğlu həlak olmuşdur. Ermənistan parlamentinin 9 aprel 1991-ci il tarixli qərarı ilə Ağbulaq toponimi ləğv edilərək, kənd "Ağperek" adlandırılmışdır.

Salman Vilayətoğlu.
Təqdim etdi: İlqar İsmayılov