1933-cü ilin yanvarında Bakıda Əli Bayramov adına Qadın klubunun tikiş fabrikinin işçisi Səriyyə Xəlilova atası və qardaşı tərəfindən qətlə yetirilir. Bu simvolik cinayət mövhumatçı kəsimin yenilikçi qadınlara qarşı çıxmasının tipik nümunəsi sayıla bilər - Səriyyə Xəlilova Azərbaycanda qadınların çadradan azad olması hərəkatının fəallarından və çadrasını atan ilk qadınlardan biri idi.
Əgər Bakıda bu cür hadisə baş vermişdisə, Azərbaycanın ucqar kəndlərində çadranı atmaq hərəkatının hansı ciddi maneələr, hədələr, hətta cəza və ölümlə qarşılandığından danışmağa artıq etiyac qalmır. Səriyyə Xəlilovanın dəfn mərasimi qadınların köhnə, patriarxal-mövhumatçı məişətinin dayaqlarına qarşı ciddi etiraz nümayişinə çevrilir. Minlərlə qadın dəfn mərasiminə qatılır. Fabrik, zavod, kolxoz və sovxozlarda işçi və kəndli qadınlar Səriyyənin öldürülməsi ilə bağlı dərin hiddətlərini bildirir və öz hüquqları uğrunda daha inadla mübarizə aparacaqlarına and içirdilər.
Azərbaycanın ilk qadın neft mühəndisi olan Füruzə Kərimovanın (onu “Neft komandiri” də adlandırırdılar) qızı Rəbiyyə Sultanzadə xatırlayır: “Anam danışırdı ki, Qadın klubunun fəalı Səriyyə Xəlilovanın həlak olduğu günü heç vaxt unutmayacaq. Onu idman kostyumu geyindiyinə görə, atası və qardaşı qətlə yetirir. Onun tabutunun arxasınca gedən bir çox qadınlar əl-ələ verərək çadralarını çıxarıb tulladılar. Bu, əsl qadın tətili idi və bu haqda onun iştirakçıları əvvəldən heç düşünməmişdilər də”.
Yenə də Rəbiyyə xanımın xatirələrində anası Füruzə xanımın çadranı hansı şəraitdə tulladığının nəqlinə rast gəlirik: Bu hadisə 1922-ci ilin 15 mayında baş verir. Həmin gün Bakıda partiya üzvü olmayan qadınların I qurultayı işinə başlayır və 17 yaşlı Füruzə də onun iştirakçılarından biri olur.
Rəbiyyə xanım danışır: “İri qara gözləri olan yaraşıqlı qızı görən Azərbaycan Kommunist partiyasının o vaxtkı birinci katibi Sergey Kirov onu səhnəyə çağırır və başından çadrasını açmağı təklif edir. Görünür, presedent yaratmaq niyyəti ilə Kirov çadranı tikə-tikə edir və zala doğru atır. Özünü itirdiyindən qıpqırmızı olan anam utancaq halda səhnənin ortasında dayanır və təcrübəli Ayna Sultanova ona yaxınlaşıb deyir: “Bu cür yaraşıqlı sifəti çadranın altında gizlətmək olmaz”. Zaldakı eyforiya ötüb keçir, qadınlar dağılışırlar, anam isə yerə oturub ağlayır: “Mən çadrasız Balaxanıya necə gedəcəm?” Belə olanda, rəyasət kürsüsünün üzərindəki qırmızı qumaşı çıxarıb Füruzəyə verirlər. Doğrudan da, o vaxtlar Balaxanı küçələri ilə çadrasız yerimək mümkün deyildi...”
***
Respublikada azərbaycanlı qadınların özlərinin təşəbbüsü ilə çadranı atmaq uğrunda 1920-ci illərin əvvəllərində başlayan və getdikcə genişlənən hərəkatını əhalinin qabaqcıl hissəsi müdafiə edir. 1928-ci ilin oktyabrında toxucuların konfransında çıxış edən nümayəndə - Gülcə Nadir qızı deyir: “Mən çoxdan çadranı atmaq istəyirdim, ancaq qorxurdum. Mən bunu bütün həyatım boyu arzulamışam, ancaq indi qərara almışam, and içirəm, bir daha onu geyməyəcəyəm”.
Bu şəraitdə Cəfər Cabbarlının "Sevil" əsəri də az iş görmür, onun tamaşası teatrların repertuarından düşmür, əsər əsasında 1931-ci ildə bədii film də çəkilir. 1928-ci ilin oktyabrında Bakıda çadra məsələsinə həsr edilən yığıncaqda Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsindən (MİK) xahiş edilir ki, qadınların çadra örtməsini qadağan edən dekret versin. Düzdür, bu cür dekret verilmir və çadraya qarşı direktiv, administrativ üsullarla mübarizənin əks-effektlə nəticələnə biləcəyi ehtimalının yüksəkliyini nəzərə alsaq, dekretin reallaşmamasını o dövr hakimiyyətinin düzgün addımı saymaq olar.
Ümumilikdə respublikada çadra əleyhinə aparılan mübarizə nəticəsində artıq 1928-ci ildə 12573 nəfər, 1929-cu ildə isə 20387 nəfər qadın çadradan imtina edir. Sonrakı illərdə bu rəqəm durmadan böyüyür.
“Bakinskiy raboçiy” qəzetinin 2 noyabr 1928-ci il tarixli nömrəsində Azərbaycan Kommunist partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qadınlara müraciəti dərc olunur. Müraciətdə deyilirdi:
“Azərbaycan qadını tamamilə azadlığın astanasındadır. Ölkənin hər bucağından gələn və çadra gəzdirməyi qadağan edən dekretin verilməsi xahiş olunan nəhəng dalğa əsrlərin qaranlığının, şəriət fanatizminin və məişət ukladında qalan vəhşilik qalıqlarının köləyə çevirdiyi azəri qadınının qara çuvala qarşı mübarizədə yüksək fəallığından xəbər verir.
AKP Mərkəzi Komitəsi bütün yerli təşkilatlarına çağırış edərək partiya və komsomol üzvlərinin hamısının həyat yoldaşlarının, qızlarının və bacılarının çadralarını atmasını tələb edir... Bu hərəkatdan geridə qalan kommunistlər və komsomolçular İnqilabın fərarilərinə tay tutulacaq və kommunizm uğrunda mübariz adlandırılmağa layiq sayılmayacaqlar”.
***
Səriyyə Xəlilovanın xatirəsi isə cəmisi 1 il sonra “İsmət” (digər adı - “Adətin məhvi”) bədii filminin çəkilişləri ilə əbədiləşdirilir. Bu film təkcə Səyyarənin xatirəsinə yox, həm də Azərbaycanın ilk təyyarəçi qadını Leyla Məmmədbəyovaya həsr edilir.
Filmin rejissoru 31 yaşlı Mikayıl Mikayılov (1903-1986) Azərbaycanın ilk rejissorlarından biridir. O, hələ 1930-cu ildə “Lətif” bədii filmini çəkib.
“İsmət” filmin süjeti belədir: İsmətin çalışdığı toxuculuq müəssisəsindən bir qrup işçi onlara qəyyumluq edən təyyarəçilərə qonaq olur. Təyyarəçilər qonaqlardan bir neçəsini təyyarə ilə gəzdirmək qərarına gəlirlər. Təşəbbüsə qoşulan İsmətin təyyarədə külək çadrasını aparır.
Rejissor Mikayıl Mikayılov xatirələrində yazırdı: “ 1933-cü ildə qətlə yetirilən Səriyyə Xəlilovanın dəfni demək olar ki, bütün Bakını ayağa qaldırmışdı. Cənazə Əli Bayramov adına Qadınlar klubundan götürüldü. Həmin Azərbaycan qadınının obrazını ümumiləşdirərək əsərimin qəhrəmanı, peşəsini isə təyyarəçi etdim. Bu, həm kino üçün yeni əlverişli sahə, həm də simvolik mənada yüksəklərə ucalmağa səy edən Azərbaycan qadınları üçün xarakterik idi...”
Filmin böyük təbliğati rolunu unutmamaq gərəkdir: Təyyarəçi İsmətin nümunəsində minlərlə qadın öz keçmişindən ayrılıb cəmiyyətin fəal üzvünə çevrilir. “U-2” markalı təyyarəsində Azərbaycanın ən ucqar rayonlarına gələn Leyla Məmmədbəyova da çox vaxt özü ilə “İsmət” filmini aparır, kənd camaatı arasında aviasiyanı, təyyarəçi peşəsini təbliğ edirdi.
Filmdə əsas rollardan İsmət rolunu Yuka Mixelson, Səməd rolunu isə Xeyri Əzimzadə (1893-1958) oynayırdı.
***
İsmətin prototipi olan Leyla Məmmədbəyova (1909-1989) nəinki Azərbaycanda və Qafqazda, həm də Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçidir. O, Bakıda dünyaya göz açır, sənət təhsilini də yerli aeroklubda alır. 1931-ci ildə ilk uçuşunu yerinə yetirir. Sonra təhsilini Moskvada davam etdirir və 1933-cü ilin 17 martında Moskvanın Tuşino aerodromunda U-2 təyyarəsindən paraşütlə tullanaraq Nina Kamnevadan (1916-1973) sonra SSRİ-nin ikinci qadın paraşütçüsü olur. Sonralar sənətini Bakı aeroklubunda müəllim kimi davam etdirir. Böyük Vətən Müharibəsi başlayanda könüllü olaraq cəbhəyə yollanmaq istəyir, ancaq yetkinlik yaşına çatmamış 4 uşaq anası olduğundan, mayor Məmmədbəyovanın bu xahişinin yerinə yetirilməsindən imtina edilir.
O, müharibə illərində yüzlərlə desantçı və 4 min paraşütçü hazırlayıb cəbhəyə yollayır. Təyyarəçi karyerasını 1949-ci ildə son uçuş ilə başa çatdırır. Böyük oğlu Firudin İkinci Dünya müharibəsində, kiçik oğlu Xanlar isə Qarabağ cəbhəsində vuruşur...(karabakhmedia.az)
Məmməd Süleymanov
16 mart 2024-cü ildə Qərbi Azərbaycan İcmasında Gənclər Şurasının üzvləri ilə görüş keçirilib.
16.03.2024Niyə məhz Qurbani?
04.03.2024Meşəli kəndində ailəsi qətlə yetirilən qadın: “Atamı diri-diri yandırdılar, anamı, bacımı güllələdilər” - FOTO
26.02.2024Milli düşmənçiliyə qarşı etiraz səsini ucaldan ŞƏXSİYYƏT – FOTOLAR
24.02.2024Qərbi Azərbaycanın rayonları və kəndləri üzrə icma sədrləri və Azərbaycan Respublikasının ərazi vahidləri üzrə nümayəndələrinin 1-ci toplantısı keçirilib
24.02.2024Qərbi Azərbaycan kəndləri – Cıvıxlı
21.02.2024Pəmbək. (Göldək)
21.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN - QURBANOV ELŞƏN MAHMUD OĞLU
17.02.2024Prezidentin andiçmə nitqi: inkişafın yeni “yol xəritəsi”
16.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN YAZIÇI, PUBLİSİST QƏDİR ASLAN
Qərbi Azərbaycan İcmasında Basarkeçər rayonunun alimləri ilə görüş keçirilib.
12.02.2024QOŞABULAQ
06.02.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏRİN 60 YAŞLI MÜRİDİ
16.01.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏR SEVDALI İŞ ADAMI
15.01.202460 YAŞIN MÜBARƏK!
15.01.2024AŞIQ İSLAM YUSİFOV
(1893-1968)
Milli dövlətçilik tariximizin məğrur lideri
28.12.2023Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə "Qərbi Azərbaycan yolunda" adlı konfrans keçirilir - FOTOLAR
28.12.2023GÖYÇƏ MAHALI, BASARKEÇƏR RAYONU. BALA MƏZRƏ KƏNDİNİN QISA TARİXİ
27.12.2023AZƏRBAYCAN AŞIQ POEZIYASININ GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏLƏRİNDƏN BİRİ ŞAİR, USTAD AŞIQ NÖVRƏS İMANIN 120 İLLİK YUBİLEY TƏDBİRİ KEÇİRİLİB
26.12.2023İLAHİ EŞQİN TƏRCÜMANI
24.12.2023Müzəffər Ali Baş Komandan, Qarabağın Fatehi, sizi doğum günü münasibətilə təbrik edirk!
24.12.2023Həsən Xəyallının şeirlərində dini məqamlar. “Qıfılbənd”in təhlili
21.12.2023BÖYÜK MƏZRƏ - GÖYÇƏ MAHALI
10.12.2023Dekabrın 7-də Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının Vəcihə Səmədova adına Sərgi Salonunda Qərbi Azərbaycan əsilli rəssamların əsərlərindən ibarət sərgi açılıb.
07.12.2023Tanınmış hərbi ekspert Telman Qasımov İrəvana səfər edib.
05.12.2023HƏYATDA ÖZÜMÜ XOŞBƏXT ADAM HESAB EDİRƏM Ki, HEYDƏR ƏLİYEVLƏ BİRGƏ İŞLƏDİM
04.12.2023AMEA müxbir üzvü, Basarkeçər rayon icma sədri, professor Nuru Bayramov İnönü Universitetinin “Fəxri Doktoru” seçilib - FOTOLAR.
03.12.2023Bax, biz Göyçə torpağındayıq...
29.11.2023BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİNDƏ “Qərbi Azərbaycanda türk müsəlman abidələrinin erməni vandallığına məruz qalması” mövzusunda elmi seminar keçirilib - FOTOLAR
25.11.2023SƏHRADA YALQIZLIQ
25.11.2023Azərbaycanda ilk dəfə “Qərbi Azərbaycana qayıdış” festival-konqres keçirilir FOTO
23.11.2023İcma: Paşinyan hökumətindən azərbaycanlıların Ermənistanda öz dədə-baba yurdlarına qayıdış hüququnu tanımasını gözləyirik
21.11.2023“Azərbaycan Bayrağı” ordeni və “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif olunan - MÜBARİZ QULUYEV BABACAN KƏND İCMASININ SƏDRİ SEÇİLDİ-FOTOLAR
14.11.2023Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfərin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi parad keçirilib
08.11.2023Qərbi Azərbaycan İcmasının Basarkeçər rayonu Dərə kənd sakinləri və Dərəli kökənli gənclərlə görüşü keçirilib.
07.11.2023Ulu Öndər Heydər Əliyev xatirələrdə
31.10.2023"Azərbaycanlılara qarşı nifrət cinayətləri və nifrət nitqi" hesabatının təqdimatı ilə bağlı konfrans keçirilib.
30.10.2023Oktyabrın 27-də Qərbi Azərbaycan İcmasında (QAİ) “Ulu Öndər Heydər Əliyev xatirələrdə” kitabının təqdimatı keçirilib.
28.10.2023“Oğul” filminin rejissoru: “Erməni hərbçilərdən biri Natiqin cəsurluğunu etiraf etdi” - MÜSAHİBƏ
26.10.2023Nərimanlı gəncləri ilə görüş keçirilib - FOTOLAR
24.10.2023TANINMIŞ ALİM, İSTEDADLI ŞAİR-PUBLİSİST - RAMİZ HƏSƏNLİ ŞİŞQAYA KƏND İCMASININ SƏDRİ SEÇİLDİ
21.10.2023Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Qüdrətdən səngərli, qalalı dağlar” adlı konsert proqramı keçirilib.
21.10.2023Erməni dostunun azərbaycanlı yazıçıya hər il yazdığı mesaj: “Axırda...” – Müsahibə
17.10.2023Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevə
Qərbi Azərbaycan İcmasının TƏBRİKİ
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev oktyabrın 15-də Xankəndi şəhərində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağını ucaldıb və çıxış edib.
15.10.2023"News.ru" informasiya agentliyi “Səbir və uzaqgörənlik: İlham Əliyev ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası missiyasını necə yerinə yetirdi” adlı məqalə dərc edib.
15.10.2023Mərhəmlik və mərhəmət nümunəsi
09.10.2023Qərbi Azərbaycan İcmasında Basarkeçər rayon icmasının üzvləri ilə görüş keçirilib
07.10.2023TÜRK DÜÇÜNCƏSİ ELMİ VƏ BƏDİİ MÜSTƏVİDƏ
05.10.2023