Qorki və Stalin münasibətləri haqqında çoxlarının bilmədiyi faktlar

Bütün dahi insanlar kimi o da qəribə insan olub. Gah bolşevikləri dəstəkləyib, gah amansızcasına tənqid edib, gah həbs edilənlərin müdafiəsinə qalxıb, gah da repressiyalara haqq verib...

Stalin və Qorki çox yaxın olublar. Hətta dostların bəzi “vərdişləri” də oxşayıb. Rəhbər işdə və evdə dəyişikliyi xoşlamayıb. Qorki də sabitliyi sevib. Onun Ryabuşinskidə, İtaliyada və Krımdakı evlərində iş otaqları demək olar ki, eyni olub. Onunla bağlı belə bir zarafat da vardı: “Qorki hər yerə iş kabinetini özü ilə aparır”.

Rəhbər proletar yazıçının evinə qonaq getməyi xoşlayırdı. Məhz Stalinin əmri ilə yazıçının Maloy Nikitskidəki evi qapalı əraziyə çevrildi.
Rəhbərin iki sözü daha məşhurdur. 26 oktyabr 1932-ci ildə Stalin Sovet yazıçıları Birliyinin üzvləri ilə görüşdə tarixi ifadə işlətmişdi: “Yazıçılar insan ruhunun mühəndisləridirlər”.

Digər görüş isə öz əksini sənət əsərində - daha dəqiq rəsm əsərində tapıb. “Qorki Stalinə, Molotova və Voroşilova kitab oxuyur”.
Qorki həmin vaxt onlara “Qız və ölüm” nağılını oxuyurmuş. Bu vaxt rəhbər deyib: “Bu nağıl “Faust”dan (Höte) daha güclüdür. (Sevgi ölümə qalib gəlir). Məhz bu ifadə məmurları məcbur etdi ki, dərsliklərə Faust salınsın.

Stalin və Qorki dostluğunun zirvəsi 30-cu illərin əvvəllərində olub. Bu barədə siyasi büro iclasının protokollarında yazılıb. 1931-ci ilin martından 1932-ci ilin oktyabrına qədər “A.M.Qorki ilə bağlı məsələlər”ə düz 11 dəfə baxılıb. Lakin sonrakı üç il yarımda yazıçının ədəbiyyatla bağlı yalnız iki qeydi müzakirə edilib. Yəqin ki, İosif Vissarionoviç klassikadan soyuyub.

Bu münasibətlər barədə ən yaxşı kitab Maksim Qorkinin redaktəsini etdiyi “Stalin adına Belomorsk-Baltik kanalı” kitabı olub. Kitabda da onlar arasındakı qırğınlıq nəzərə çarpır.

Əvvəlcə Qorki sadəcə olaraq “iddia” edirdi ki, Stalin İliçin varisidir:
“Dünyada İosif Stalinin əhəmiyyəti necə də fasiləsiz və sürətlə artır... Gözəl formalaşmış iradə, böyük nəzəriyyəçinin kəskin ağlı, istedadlı sahibin cəsarəti, insan keyfiyyətlərini çox incəliklə hiss edən və bu keyfiyyətlərin ən yaxşısını tərbiyələndirən əsl inqilabçı intuisiyası müəyyən yüksəkliyə birinci qalxmağa mane olanlara qarşı amansızcasına mübarizə ona Lenini əvəzləməyə imkan verdi”.

Stalin bütün Avropada məşhur olan Qorkinin hörmətindən repressiyalara bəraət vermək üçün istifadə edirdi.
Bundan başqa, Belomorkanal haqqında danışarkən Qorki sovet penitensiar sisteminin “məğzini” də açıqlayırdı...
“Bu keçmiş düşmənlərin işçi sinfinin keyfiyyətli üzvünə, hətta dövlət üçün lazımlı əməyin entuziastlarına çevrilməsinə xidmət edən əla təcrübədir. Dövlət tərəfindən tətbiq edilən islahçı-əməkçi siyasət bir daha parlaq şəkildə özünü təsdiq etdi”.

Qorkinin ölümünün ətrafında çox söz-söhbətlər yarandı. Əvvəlcə zəhərlənmə versiyası önə sürüldü. Bu versiyanın oduna yağ tökən faktlar isə o dəqiqə özünü göstərdi. Belə ki, yazıçı ölən kimi elə oradaca, nahar stolunun üstündə yarılmışdı. Beyni beyin insitutuna göndərilmişdi, qalıqlarını isə o dəqiqə Kreml Divarları yanında dəfn etmək üçün yandırmışdılar.

Bütün məsuliyyət isə xalqlar rəhbərinin üstündə qaldı. Çünki onunla Qorki arasında münasibətlər pozulanda söz-söhbət düşmüşdü ki, yazıçı artıq represssiyaları həddindən ziyadə hesab edib, İtaliyaya qayıtmaq istəyirmiş.

1938-ci ilin martında artıq rəsmi versiyanı açıqlamaq vaxtı gəlmişdi. Deyilirdi ki, o “Antisovet trotskisist blok” prosesi zamanı xalq düşmənləri tərəfindən öldürülüb. SSRİ-nin prokuroru Vışinskinin 60 səhifəlik nitqinin 16 səhifəsi “Sovet dövlətinin ictimai xadimləri S.M.Kirov, V.R.Menjinski, V.V.Kuybışev, A.M.Qorkinin ölümünə” həsr edilmişdi. Beləcə Qorki birdən birə-ali rəhbərlərlə bir sırada oldu.
Çıxışda hər şey vardı: həm “məhkumların etirafları və Qorkinin öldürmə səbəblərinin analizi, “qətlin” təsviri”.

Prokuror Andrey Vışinski deyirdi:

“Bessonov deyir ki, o, 1934-cü ildə Parisdə Qorkiyə nifrət edən Trotski (Qorki də ober banditə, beynəlxalq casusa və xəyanətkar Trotskiyə nifrət edib) ilə görüşəndə Trotski dedi ki, Qorkini nə olursa olsun, kənarlaşdırmaq lazımdır. Dedi ki, Qorki Stalinin yaxın dostu kimi və partiyanın baş xəttinin aparıcısı kimi çox məşhurdur”.

Sonra prokuror öz-özünə sual verir ki, niyə və necə SSRİ-də belə sui-qəsd baş verə bilər: “Onlar Qorkini öldürmədən necə siyasi aktivlikdən kənarlaşdıra bilərdilər?”

Sonra Vışinski Sovet hökümətinin keçmiş rəhbəri Aleksey Rıkovun istintaq protokolunu oxuyur: “Siz A.M.Qorkini necə təcrid etmək istəyirdiniz? Bunu yalnız bir yolla etmək olardı - Qorkini öldürməklə”.

Əslində burada həqiqət niyəsə üzə çıxmır. Axı Qorki 1935-c ildən “dahi proletar yazıçının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə” ev həbsində idi. Vışinski isə gah zəhərlənməkdən danışır, gah da deyir ki, müalicə düzgün aparılmayıb. Sonda o, anonim ekspertlərin rəylərinin üstündə dayanır ki, Qorkini böyük miqdarda ürək dərmanı verməklə öldürüblər. Nəticədə “zəhərlənmə” ilə bağlı çekist Yaqoda, Kryuçkova və Bulanovadan tutmuş, həkimlərə qədər hər kəs güllələndi...(karabakhmedia.az)

Aleksey Boqomolov
Tərcümə etdi: Gülər