Xəbər verdiyimiz kimi, Heydər Əliyev Mərkəzində “Tarixin şah əsərləri” adlı sərgi açılıb.
Sərgidə Qacarlar sülaləsi dövründə yaradılan və toplanan Azərbaycan incəsənəti nümunələri, İrəvan xanlarının sarayı və ya Sərdar sarayından yadigar qalan məişət əşyaları nümayiş olunur.
Oxu.Az tarixi İrəvan qalası və ermənilər tərəfindən məhv edilmiş Sərdar sarayı ilə bağlı maraqlı faktları bir yerə toplayıb.
Sərgilərdə təqdim edilən eksponatlardan başqa bir çox nümunələr də var, lakin təəssüf ki, günümüzə onlar barədə yalnız fərziyyələr gəlib çatıb. Həmin fərziyyələrdən yola çıxan tarixçi alimlərimiz aqibətindən xəbər-ətər olmayan eksponatlara qədər böyük bir yol qət ediblər. Baş verənləri elə tarixçi professor Solmaz Rüstəmova (Tohidi) özü də qələmə alıb.
Belə ki, bir neçə il bundan əvvəl Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi Solmaz Tohidi Fransanın Anadolu Araşdırmaları Mərkəzi ilə G.Sereteli adına Gürcüstan Dövlət Şərqşünaslıq İnstitutunun birgə təşkil etdiyi “Geriyə və gələcəyə baxış: İranın Qafqazda təsirinə dair” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransa qatılıb. Tarixçi məhz həmin konfransda həmkarları ilə söhbət edən zaman eksponatların izini tapıb:
“Orada gürcü tarixçiləri ilə söhbət edən zaman bəlli oldu ki, İrəvan qalası dağıdıldıqdan sonra bütün tarixi nümunələr Gürcüstana aparılıb. Tarixçilərlə zirzəmiyə baxan zaman gözlərimə inana bilmədim. Bu gün Heydər Əliyev Mərkəzində sərgilənən eksponatlar orada idi. Daha sonra ölkəyə qayıdıb bu barədə aidiyyəti orqanlara məlumat verdik.
Ermənilərin dağıtmaq istədiyi tariximizə sahib çıxdıq. Bu gün tarixi İrəvan qalası, Sərdar sarayından geri qalan eksponatlar aid olduğu yerdədir. Bu günə qədər dünya tarixçiləri İrəvan xanlığını Azərbaycan xanlığı kimi qəbul etmirdi, hətta gürcü iranşünaslar belə bu fikirdə idi. Nəhayət, biz bunu sübut etdik”.
Müxtəlif mənbələrdən topladığımız məlumatlara görə, illər əvvəl Gürcüstanda zirzəmidə saxlanılan eksponatlar üç bölmədə - Qacarlar sülaləsi zamanı yaradılan və toplanan qədim Azərbaycan incəsənəti, İrəvan xanlığının Sərdar sarayı kompleksindən məişət əşyaları və rəsm əsərlərinin kolleksiyası əsasında olub. Həmin eksponatlar arasında rus fotoqraf, 1877-1878-ci illərdə Rusiya-Osmanlı müharibəsində iştirak etmiş Dmitri Yermakovun arxivindən əldə edilmiş fotosənədlər də yer alıb. Dmitri Yermakov həm də İrəvan qalasının nadir tikililəri - Sərdar sarayı, məscidlər, karvansara və İrəvan şəhərinin tarixi mərkəzini təşkil etmiş orta əsrlərə aid digər binaların məhv edilməsi prosesini təfərrüatı ilə göstərən fotoşəkillərin müəllifidir.
Sərdar sarayının füsunkar görünüşü tarixdə olduğu kimi, fotoşəkillərdən də tarixçiləri heyrətə gətirir. Sarayın üstü kaşı ilə işlənmiş bəzəkli divar daşlarının müxtəlif ölçülü parçaları, sarayın böyük qəbul otağının divarlarını bəzəyən uzunu 2, eni 1 metrlik portretlərdən Fətəli şah, İrəvan xanı Hüseynqulu xan və onun qardaşı Həsən xanın, dastan qəhrəmanı Fəramərzin və digərlərinin surətləri əks olunmuş eksponatlar... Tarix sevənlər bu eksponatlara biganə qala bilməzlər.
Əslində, bu barədə mənbələr çox olmadığından, kifayət qədər yetərli fakt və sənədlər yoxdur. Hətta AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun 2010-cu ildə İrəvan xanlığı haqqında nəşr etdiyi kitabda belə, İrəvan xanlığı, Sərdar sarayı barədə yalnız bir cümləlik məlumat qeyd edilib.
Daha dəqiq desək, həmin dövrdə mövcud əsərlər, əşyalar və onların sonrakı taleyi ilə bağlı dolğun məlumat olmasa da, Sərdar sarayı və Güzgülü zalın tarixi sənədlər əsasında qısaca təsvirini verməklə kifayətləniblər. Sərdar sarayının fotolarının altında isə sarayın aqibəti barədə yalnız bir cümlə qeyd edilib:
“Şərqin nadir sənət incisi olan Sərdar sarayı 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən yerlə-yeksan edilib”.
Gürcü tarixçilərin məlumatına görə, məşhur İrəvan xanlığına, Sərdar sarayına aid əşyalar İrəvan qalası dağıdıldıqdan sonra ruslar tərəfindən Tiflisə aparılıb. Həmin eksponatların Tiflisdəki Qafqaz muzeyinə təhvil verilməsi isə XX əsrin birinci rübünə (Sərdar sarayının dağıldığı ərəfələr - red.) təsadüf edib. İrəvan Xanlığı, İrəvan qalası, Sərdar sarayı ilə bağlı araşdırmalar aparan tanınmış gürcü alim Georgi Beradze də bu məlumatları təsdiq edib.
Lakin hər şey bununla bitməyib. Belə ki, aparılan eksponatlar arasında itirilən, sınan parçaların olduğu güman edilir. Sərdar sarayının digər əmlakları arasında mebel dəstləri, məişət əşyaları, musiqi alətləri, silah-sursatlar olub. Tarix boyu dillərə dastan olan, eksponat kimi qorunub saxlanan xalçalarımız, onlar haqqında yazılan məqalələrlə yanaşı, bütün bu tarixi faktları görməzdən gələrək həmin xalçaları mənimsəməyə çalışan düşmənlər də az olmayıb.
Mənbələrə görə, 1804-cü ildən başlayaraq İrəvanda ikinci böyük qala olan Sərdarabad qalası çar Rusiyasının hücumlarına məruz qalıb, 1827-ci ildə ruslar tərəfindən ələ keçirilib. Bundan sonra isə İrəvan şəhəri ilə birlikdə Sərdar sarayının yeni tarixi yazılmağa başlayıb. Belə ki, 1827-ci ilin oktyabrında Sərdar sarayında İrəvan Müvəqqəti idarəsi yaradılıb. Ondan bir il sonra, 1828-ci il martın 20-də isə (Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra - red.) İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində yaradılan “erməni vilayəti”nin administrasiyası kimi tanınıb.
Sarayın yaradılması, fəaliyyəti, nə qədər strateji əhəmiyyətli olması isə hər kəsə bəllidir. Saray hələ sovet hakimiyyətinin ilk illərində mövcud olub. 1927-ci ildə sarayı tarixi abidə kimi seyr etmək üçün İrəvana saysız-hesabsız insanlar üz tutub.
1918-ci ildə darmadağın edilən sarayın son qalıqları isə İrəvan qalası ilə birlikdə ermənilər tərəfindən məhv edilib.
300 illik tarixi olan İrəvan qalası və Sərdar sarayı Səfəvilər dövründən başlayaraq Qacarlara qədərki İrəvan hakim və xanlarının iqamətgahı olub. Əzəmətli İrəvan xanlığının ən gözəl və çiçəklənmə dövrü isə xüsusilə Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) hakimiyyət illərinə təsadüf edir. Saray Əmirgünə xan Qacar (1605-1625) tərəfindən ucaldılsa da, məhz Hüseynəli xan tərəfindən təkmilləşdirilib. Sarayın memarı isə dövrünün tanınmış memarı Mirzə Cəfər Xoylu olub. Sarayın memarlıq üslubu onu monumental saray kompleksi kimi tanıdıb.
Sərdar Sarayı İrəvan qalasının şimal-qərbində - Zəngi çayının uçurumlu sahilində, təbii cəhətdən yaxşı müdafiə olunan ərazidə yerləşib. Ətrafında çoxsaylı məscidlər inşa edilib. XX əsrin ortalarında İrəvan xanlığı və Sərdar sarayının salamat qalmış orijinal əsərləri, saray kompleksinin məscid və sarayının dekorunda istifadə edilən köhnə plitələr Mirzə Qədim İrəvani tərəfindən yenidən boyanaraq istifadəyə yararlı hala salınıb.
Beləliklə, vaxtilə Azərbaycan memarlığının incilərindən biri olmuş tarixi saraydan təəssüf ki, geriyə sınıq-sökük, uzun illər baxımsız vəziyyətdə olmuş əşyalar qalıb.
Könül Cəfərli
FOTOLAR: Valeh Arifoğlu
Leyla Əliyevanın doğum günüdür
RƏSULLU ŞƏHİDLƏRİ
03.07.2025İslam Ələsgərli – 100
23.06.2025Gürcüstanda azərbaycanlı alimin elmi araşdırmalarından bəhs edən məqalə dərc olunub
20.06.2025Novrəs İmanla Ayrım Əhmədin ikinci deyişməsi
18.06.2025BİR SÖZÜN SEMANTİKASI VƏ YA “AŞIĞIN QURBAN ÖLDÜRMƏSİ”
11.06.2025QAİ - Basarkeçər İcması adından təbrik edir, cansağlığı və yeni uğurlar arzulayırıq.
11.06.2025Naxçıvan Kikboksinq İdman Klubunun açıq birinciliyi keçirilib
04.06.2025“Qərbi Azərbaycan Kuboku” uğrunda II minifutbol çempionatının açılış mərasimi keçirilib
02.06.2025Prezident: "İrəvan qazılığının fəaliyyətinin bərpası tarixi ədalətin təmin olunmasıdır"
26.05.2025Professor Mahirə Hüseynova ermənilərə cavab verdi - FOTO
22.05.2025Ulu Öndərin adı Azərbaycan tarixinə qızıl hərflərlə yazılıb ŞƏRH
10.05.2025ADNSU-da “Heydər Əliyev və Azərbaycanın Suverenlik Yolu” mövzusunda tədbir keçirilib
08.05.2025İkinci Dünya savaşında Pəmbək azərbaycanlılarının iştirakı yeni informasiyalar işığında
07.05.2025Aşıq Ələsgər xalq dilinin ədəbi dilimizə çevrilməsi missiyasının “nidasını qoydu”.
06.05.2025Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında qadın obrazlarına elmi baxış...
26.04.2025Qərbi Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzi və Filologiya fakültəsinin birgə təşkilatçılığı ilə “Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində “Qədim yurd yerlərimiz, söykökümüz – Aşıq Ələsgər” adlı tədbir keçirilib.
24.04.2025Ömürlərə bəzək və töhfə verən ömrünüz bərəkətli olsun!
01.04.2025Bakı qırğınları Mart soyqırımının kulminasiya nöqtəsi idi, amma sonu deyildi
31.03.2025Kəlbəcərdə "Novruz" adətləri
19.03.2025Suraxanıda Novruz bayramı təntənəli qeyd olunub
18.03.202517 mart 2025-ci ildə ADA Universiteti və Qərbi Azərbaycan İcmasının Gənclər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə “Qərbi Azərbaycan mövzusu 100 ildə ” adlı dəyirmi masa keçirilib.
17.03.2025FƏDAKAR ELM VƏ İNSANLIQ MÜCƏSSƏMƏSİ
14.03.2025Əhliman Əmiraslanov: Qərbi Azərbaycan məsələsində əsl ədalətin bərpa olunacağına əminik
11.03.2025FİTRİ İSTEDAD SAHİBİ
08.03.2025Azərbaycan Yazıçılar Birliyində “Adım Ələsgərdi…” kitabının təqdimatı olub
07.03.2025XOCALIYA ƏDALƏT!
26.02.2025Balaxanıda bir əsrlik tarixi olan neft quyusuna “ADNSU-100” adı verilib.
20.02.2025“Tariximizin işığında - Qərbi Azərbaycanın izi ilə”
16.02.2025Gənc vətənpərvər Pensilvaniya Universitetində
16.02.2025Şair-publisist Yusif Nəğməkarın “Ələsgər zirvəsi” kitabının təqdimat mərasimi iştirakçılarına!
13.02.2025Sənin görüşünə sürünə-sürünə də olsa gələrəm, Göyçəm
12.02.2025Paşinyan unudur ki...
11.02.2025ATALARIN YOLU OĞULLARIN YOLUDUR
10.02.2025...yazmasam, gələcəyimizin işığını sönməyə qoymayacaq gənclik məni bağışlamaz.
06.02.2025Gənclər Günü münasibətilə “Qərbi Azərbaycana qayıdış” mövzusunda tədbir təşkil edilib
01.02.2025MƏŞƏDİ QASIMIN ŞƏHİD NƏTİCƏSİ
01.02.2025GÖYÇƏ MAHALI, BASARKEÇƏR RAYONU BALA MƏZRƏ KƏNDİNİN QISA TARİXİ
30.01.2025BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN - ŞAHMALI QASIM OĞLU QURBANOV
28.01.2025Şirazi İbrahimov Basarkeçər gəncləri tərəfindən “GƏNCLƏRİN DOSTU” adına layiq görüldü.
27.01.2025Mükafat qalibi: "Daha çox gənci elmi fəaliyyətə cəlb edəcəyik"
26.01.2025Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Şəhidlər xiyabanında 20 Yanvar şəhidlərinin əziz xatirəsini yad edib.
20.01.2025Aşıq Nəcəfin övladları necə qətlə yetirildi?
19.01.2025Qərbi Azərbaycan gənclərinin birliyi tarixi torpaqlarımıza qayıdışın gələcəyinə atılan güclü təməldir
17.01.2025Gümrü avtovağzalı, siyasi büro və 35 qəpiklik daraq - Hikmət Babaoğlu yazır
16.01.2025GÜCLÜ DÖVLƏT
11.01.2025Qərbi azərbaycanlıların doğma yurdlarına qayıtması dayanaqlı sülhün təminatıdır
11.01.2025AŞIQ ƏLƏSGƏR FENOMENİNƏ YENİ POETİK BAXIŞ
11.01.2025
"Yeni dünya düzəninin formalaşmasına Azərbaycanın öz strateji baxışı var"- MÜSAHİBƏ
Ter-Petrosyanın açıq etirafları məhkəmə araşdırması üçün təkzibolunmaz faktlardır ŞƏRH
08.01.2025