Tarix nə deyir?

Ermənistanın paytaxtı İrəvanın, qədim Çuxur Səd torpağının altında üstündə qalan və qalmayan maddi-mədəniyyət abidələri, əlvan sənət inciləri təsvirli daş sənduqələri, qayalara həkk olunmuş yazılar və rəsmlər, ümumiyyətlə bütün memarlıq nümunələri yalnız və yalnız Azərbaycanlılara məxsusdur.1655-ci ildə İrəvana gəlmiş Jan Babtist Taverniyenin əsərlərində (birinci cild) qeyd edilir ki, şəhər qalasında yalnız müsəlmanlar yaşayır. On səkkiz il sonra burada olmuş başqa bir fransız səyyahı Jan Şardenin oncildliyinin yenə birinci cildində göstərilir ki, İrəvan qalasını özlüyündə kiçik bir şəhər hesab etmək olar. Qalada 800 ev var. Müəllif yazırdı: "Şəhər torpaqlarını cənub-qərbdən axan Qırxbulaq və şimalqərbdən axan Zəngi çayları suvarır. Sərdarın sarayı çox gözəl, möhtəşəm bir imarətdir. Min addım o yanda bir qala bürcü ucalır, ona burada «Keçi qalası»deyirlər...»Taverniyen və Şardendən sonra Avropa Səyyahlarından Cemelli, KerrPorter, Ceyms Moriyen, Monpero, Kameron, Linç, Dübüa, və b. da yüksək sənətkarlıqla inşa edilmiş, diqqətəlayiq, zövqoxşayan memarlıq abidələri ilə zəngin olan İrəvan qalasını, Xan sarayını, onun «Şüşəbənd» adı ilə tanınmış güzgülü salonunu, qaladakı min bir bəzəkli məscidləri, hovuz və hamamları, Zəngi çayınadək enib gedən mərmər pilləkənli yeraltı yolu, qala ətrafında-şəhər imarətləri, karvansara və meydanları müstəsna heyranlıqla təsvir etmişlər. İrəvan XV əsrdən inzibati mərkəz kimi tanınıb. Qaraqoyunlular (1410-1467) və Ağqoyunluların (1467-1500) hökmranlığı dövründə coğrafi mövqeyinə və yerli şəraitinə görə adı geniş yayılıb, Çuxur Səd vilayətinin inzibati mərkəzi olub. Şəhərə söykənmiş Cəfərabad (Arqaval) kəndində indi də ucalmaqda olan bir türbə həmin dövrün yadigarıdır. Türbə bişmiş kərpicdən və daşdan tikilib.Kitabəsində Əmir Sədin və onun oğlu Pir Hüseynin adları çəkilir. Pir Hüseyn Yaqub bəydən əvvəl Çuxur Səd vilayətinin əmiri olub. Kitabədə həmçinin Qaraqoyunlular sülaləsinin başçısı Qara Yusif (1410-1420) sərkərdəliyindən bəhsolunur, onun oğlu Pir Budağın böyük hökmdar olması qeyd edilir. Şəksiz ki, türbə Qara Yusifin Teymuriləri məğlub edib Kürün cənubundakı Azərbaycan torpaqlarını, Gürcüstan, Ermənistan, Ərəb İraqını ələ keçirdikdən sonra öz oğlu Pir Budağı Təbrizdə padşahlıq taxtına oturtmaq haqqında verdiyi fərmanla əlaqədar ucaldılmışdır. İrəvanda qala, yeni binalar tikmək, abadlıq işləri aparıb şəhərimöhkəmləndirmək haqqında Şah İsmayılın (1502-1524) vəziri Rəvanqulu xana ciddi tapşırıqlar verməsindən söhbət açan Yervand Şahəziz bu qənaətə gəlmişdir ki, İrəvan və Rəvanqulu adları arasında heç bir əlaqə yoxdur, çünki İrəvanın adı VII əsrdə bəlli olmuşdur. Əvvəldə dediyimiz kimi, bu kökündən yanlış fikirdir. ...Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) dövründə şəhər torpaqlarını suvarmaq üçün iri bir göl (uzunluğu 400, eni 250 sajin) tikilmiş, yeni arxlar çəkilmişdir. 1678-ci ildə tikilən, Sovet hakimiyyəti illərində bərpa olunan, indi S.Şaumyanın adını daşıyan bu gölə yerli əhali yenə də «Toxmaq» gölü deyir. Toxmaq o zaman İrəvan hökmdarı olmuş Mahmud xanın ləqəbidir. 1605-ci ildə Şah Abbas İrəvanı osmanlılardan aldıqdan sonra Əmirquna xan Yerevana sahib olan kimi quruculuq işlərinə başladı, şənlik yaratdı, qala tikdi, saray ucaltdı, bağ- bağça, bostan saldı, arxlar çəkdirib şəhərin suyunu artırdı..1679-cu il iyunun 4-də zəlzələ İrəvanı yerlə-yeksan etmişdi. İrəvanın yeni hökmdarı təyin olunmuş Zal xanı təbrik etmək üçün zəlzələdən bir qədər əvvəl buraya gəlmiş Əylisli Zəkəriyyə həmin hadisəni belə qələmə almışdır: «Daş daş üstə qalmadı. Məscidlər, karvansaraylar, kilsələr də dağıldı, qala yerlə-yeksan oldu. Körpülər yatdı, sular batdı, ölən qalandan çox oldu. Ətrafda it-pişik də gözə dəymirdi. Abbasqulu xanın kürəkəni Zal xan çapar göndərib bu sitəm haqqında dörd yana xəbər yaydı. Gəncədən 800 adam gəldi. Məhəmməd xan Naxçıvandan böyük bir dəstə gətirdi. Bərdədən, Zəyəmdən, Makudan, Təbrizdən, qonşu xanlıqlar və sultanlıqlardan o qədər adam gəlmişdi ki, qala ətrafında tərpənməyə yer yox idi. Azərbaycan vəziri Mirzə İbrahim iyulun 1-də Təbrizdən gəlib İrəvanda əyləşdi. Qala yenidən ucaldı, daha möhkəm oldu, arxlar çəkildi, körpülər salındı. Məscidləri, karvansaraları, kilsələri yenidən tikdilər. Şəhər dirçəldi, əhali bərpa olunmuş evlərə qayıtmağa başladı. İrəvanın məhəllələri, bulaqları, çayları, bağları, dağ və təpələri indi də el arasında (bir qismi isə rəsmi sənədlərlə) öz adlarını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, İ.Şopenin verdiyi məlumata görə XVIII əsrdə İrəvanın üç iri məhəlləsi olmuşdur: Şəhər, Təpəbaşı, Dəmirbulaq. Eyni adı yaşadan həmin məhəllələr indi də şəhərin iri məhəllələri sayılmaqdadır. XVIII əsr səyyahlarının təsvir etdikləri şilə (qırmızı parça) boyayanlar, sabun bişirənlər, göy rəngli parça boyayanların məhəllələri yenə əvvəlki kimi «Şiləçi», «Sabunçu», «Boyaqçı» adlarını daşıyır. İrəvanda, həm də xanlığın bütün ərazisində fars, ərəb, erməni dili deyil, məhz Azərbaycan dilinin üstün təsir gücünə malik olduğunu və geniş yayıldığını aşağıdakı faktlar bir daha sübut edir. Matenadaranın arxiv fondunda (Kilsə divanı, səh.290, 391) saxlanılan məktubu 1784-cü ildə kahin Qukas yazmışdır.Məktubda Gürcüstana II İrakliyə, Bayazidə İsaak Paşaya göndərilmiş toxumların siyahısı verilmiş, miqdarı və qiyməti göstərilmişdir. Qəribə görünsə də faktdır ki, kilsə xadimi erməni dilinin mahir bilicisi bu kahin, toxumların, demək olar hamısının adını azərbaycanca yazmışdır: buğda, qarpız, qara qarpız, yonca, xiyar, ispanaq,reyhan, badımcan, gül... Xanlığın ərazisi, sərhədləri haqqında söhbət açılan bütün əsərlərdə, hətta dərsliklərdə yer adları bu qaydada verilmişdir: Arpa çayından Qızıl kilsə kəndinədək... Hacı Bayraməli kəndində Qəbir dağadak... Koroğlu dağından Arazboyu Naxçıvanadək, Şəruradək... yaxud, xanlığa daxil olan mahalların (nahiyələrin) adlarına fikir verək: Qırxbulaq, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Saatlı, Seyidli, Sərdarabad, Talin,Zəngibasar, Abaran, Dərəçiçək, Dərəkənd, Gərnibasar, Göyçə. İrəvanın qədim tarixinə dair əldə olan məlumat çox azdır. Bunun bir səbəbi İranlılarla Osmanlılar arasında fasilələrlə 386 il davam edən müharibələr şəhərin 14 dəfə əldən ələ keçməsi və nəhayət, 1679-cu il zəlzələsində yerlə-yeksan edilməsidir. Burada yaşayan əhalinin sayı və milli tərkibi haqqında ilk və nisbətən dəqiq məlumatı birinci dəfə İ.Şopen vermişdir. Onun hesablarına görə son sərdar zamanı İrəvanda 2400 ailə, 12 min nəfər yaşamışdır. Şəhər ruslar tərəfindən alınandan sonra yerli kubar ailələrin bir qismi İrana köçmüş, ermənilər isə İrandan və Türkiyədən buraya qayıtmışlar. Müharibənin sonunda (1828) əhalinin milli tərkibi belə olmuşdur: azərbaycanlılar - 1807 ailə, 7331 nəfər, ermənilər - 567 ailə, 2369 nəfər. 1501-ci ildə I Şah İsmayıl Şərur mahalında Ağqoyunlu padşahı Əlvənd Mirzəni məğlub etdi. Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu, İrəvan qalasının yerində gözəl bir bağ salındı, xan imarəti tikildi. Şah İsmayıl İrəvanı möhkəmləndirmək haqqında tədbirlər gördü. II Şah İsmayıl qardaşı kor Məhəmməd Xudabəndə dövründə, 1578-ci ildə İrəvan qalasının yerində gözəl bir bağ salındı, xan imarəti tikildi. 1583-cü ildə Fərhad paşa həmin yerdə qalanın əsasını qoydu. Xudabəndinin oğlu I Şah Abbas dövründə Əmirquna xan İrəvanın hökmdarı təyin olunduqdan sonra qala genişləndirildi, Matenadaranda (fars əlyazmaları fondu, N-233) saxlanılan bir sənəd bu barədə müfəssəl və səhih məlumat verir: Hüseynəli xan qalanı daha möhkəm və əzəmətli etmək üçün Əhməd xanın baş memarı Mirzə Cəfəri Xoydan çağırıb İrəvana gətirtmişdir. Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan da 1791-ci ildə güzgülü salonu, yay imarətini tikdirmişdir... ABŞ-da xarici işlər üzrə müşavir H.Hentse yazmışdır ki, XIX əsrin axırında ermənilər İrəvan xanlığını əhatə edən əhalinin 20 faizindən çoxunu təşkil etməmişlər. Başqa bir xarici tədqiqatçı, C.Makarti isə yazmışdır ki, İrəvan vilayəti... 1828-ci ilə qədər 80 faiz müsəlmanlardan ibarət olmuşdur. Eyni fikri əsrimizin əvvəllərində rus tarixçisi N.Şavrov da qeyd etmişdir. Onun fikrincə, XIX əsrin I rübündə İrəvan quberniyasında ermənilər son dərəcə azlıq təşkil etmişlər. Paskeviç hələ o dövrdə yazmışdı ki, İrəvan vilayətində 10 min müsəlman ailəsi 3000 erməni ailəsi yaşamışdır. Erməni tarixçisi A.Qioanisyan isə yazır ki, XIX əsrin I rübündə ermənilər İrəvan şəhəri əhalisinin dörddə bir hissəsini, azərbaycanlılar isə böyük əksəriyyətini təşkil edirdilər. 1828-ci ilin martın 21-də I Nikolay çar Rusiyasının Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etməsində ermənilərin rus qoşunlarına etdikləri köməyi nəzərə alıb, o da onlara hədiyyə İrəvan vilayətiniyaratmışdı ki, həmin vilayət iki qəzaya-İrəvan və Naxçıvan qəzalarına bölündü. (Ardı var)Ramazan Hüseynov"Qərbi Azərbaycan" kitabından