Hayların "erməniləşməsi"

Bu günlərdə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Əziz Ələkbərlinin Goyce.az saytında dərc olunan "Erməni soyadları erməni tarixinin güzgüsüdür" adlı məqaləsini oxudum. Etiraf etməliyəm ki, çox dəyərli və gərəkli bir mövzu haqqında bilgilər verilib. Amma bəzi qaranlıq və vacib olan məqamlara toxunmaq istəyirəm. İlk öncə hayların tarixi haqqında: Armeniya, Hayastan adlarını 1920 ci ilədək sinonim ad kimi işlətmək qəbahətdir.Çünki bunlar başqa-başqa coğrafi anlam tutumu ilə müxtəlif çağlarda yaranmış və bu tarixə qədər ayrı-ayrı bölgələrin adı kimi işlənmişdir. Hər iki ad etnotoponimdir, lakin biri qədim türk etnonimi olan ƏRMƏN boyadı ilə , o birisi isə hindavropadilli boylardan olan HAYLARIN adı ilə bağlı ortaya çıxmışdır.Hay etnoslarının Anadoluya gəlmə tarixi e.ə.XII, VII əsrlər arası çağı əhatə edir. Bundan öncəki tarixlərdə Anadoluda "armenoid" tip də olmamışdır. Haylarla heç bir əlaqəsi olmayan Urartu dövləti dağılandan sonra Van gölu ətrafında və urartuların yaşadığı ərazilərdə subar, ermən, mitan,şadılı, urum,qamər türklərinin ERMƏN bölgəsi yarandı. Hayların həmin bölgəyə yerləşməsi sonradan baş vermişdir.Ermən bölgəsi yarandığı çağdan İslamaqədər daim qərbdə və şərqdə yaranan imperiyalar arasında tampon ölkə kimi hərb meydanı olmuşdur. Ermən bölgəsinə gəlib yerləşən hay etnosu ilə qədim türk boylarının əlaqəsi böyük tarixə malikdir. Lakin bu tarix birtərəfli yazıldığından gerçəkliyi əks etdirməyən yozumlara rast gəlmək olur.Ona görə də ,bu bölgədə ermən türklərinin tarixi ilə hayların tarixini ayırmaq lazım gəlir. Çünki XII əsrdə mərkəzi Van gölünün şərqində Axlat şəhəri olan Ərmənşahlar dövlətini quran Sökmələr sülaləsinə qədər burada müxtəlif çağlarda türk, part, pers və hay kökənli hökmdarlar bir- birini əvəz etmişlər. Haylar ERMƏN ölkəsinə gələnə qədər buranın əhalisi uzun və keşməkeşli tarix yaşamışdı. Belə ki, subar- mitan türkləri ilə qonşu olan ERMİ boyunun adı ilə urartuların ERMİ-Nİ dediyi əhalinin e.ə . VI əsrdə məskunlaşdığı əraziyə Bisutun yazısında “Arminiya” deyilməsi normal idi. E.ə VII əsrdə Urartu dövləti dağılandan sonra bölgəyə gələn saqa-qamər(sak- kimmer) boyları urartu qalalarını alıb, onları Van ətrafına sıxışdırdılar.Mada (Midiya) çarı Ərbak Ərmən ölkəsinə SAK OĞLU PARUR adlı birini hökmdar təyin etdi . Yalnız Tiqranın vaxtında müstəqil olan Ərmən ölkəsi cəmi 20 il saxladı. Firiqiya dövlətinin koloniyası şəklində yaşayan haylar bu dövlət dağılandan sonra Suriyanın şimal əyalətlərinə səpələndi. Amma Ermən bölgəsinə nə vaxt gəlmələri haqqında məlumat yoxdur.Haylar xristianlığı qəbul edəndən sonra, kilsə ədəbiyyatları yunan və suriya dilində yayılırdı. V əsrdə yeni hay əlifbasının yaranması kilsə ədəbiyyatının hay dilində yazılmasına səbəb oldu. Azərbaycan və Ərmən bölgəsində xristianlığı yayan QRİQORİUS bu gün Azər türklərinin yaddaşında müqəddəs Cərcüs kimi yaşayır. O, hay deyil , Part(türk) soylu Anak bəyin oğludur. Kayseridə yepiskopdan katalikos sanı alıb; Cənubi Qafqazda missionerlik edirdi.Hayların din xadimləri monofizit yönümə üstünlük verib; 451 ci ildə Romadan ayrılırlar. Beləliklə ,Ərmən bölgəsində yaşayan ermənilər xristianlığı qəbul etdiyi çağlarda burada yaşayan haylar zərdüştlükdən uzaqlaşıb xristian oldular. Hayların erməniləşməsi demək olar ki, artıq başlamışdı. Erməni adında get-gedə etnik anlamdan çox, "xristian" anlamı möhkəmləndi. İslamlaşma çağında xristian türklərin çoxu müsəlmanlığı qəbul etdi.Azər türklərinin "dinayrı qardaş" deyimi o çağlardan qalmadır. "Erməni - müsəlman davası" deyimi də erməni sözünün etnik anlamdan çox , dini anlam daşıdığını göstərir. Sonralar hay kilsəsi alban kilsələrini sıxışdıranda, bəzi Qarabağ məlikləri hay dilində ibadətə keçdilər. İrəvan hayları belələrinə bugün belə "dönmə" ( şurdvats ) deyir. İki müxtəlif dildə danışan xalq, əgər qaynayıb- qarışırsa, bir müddət ikidilli şərait, bilinqvizm yaranır və tədricən bu dillərdən biri üstünlük qazanıb ümumişlək dilə çevrilir. Ümumiyyətlə, iki dilin birləşib qarışıq dilə çevrilməsi mümkün deyil. Ona görə də, həmin dillərdən birinin üstünlüyü ilə yeniləşmiş dildən söhbət gedə bilər və bu dil əvvəlkindən xeyli fərqlənir. ŞAHLAR HACIYEVTədqiqatçıGoyce.az