Şimali Azərbaycan ərazisində yaranmış xanlıqlar arasında Qarabağ və Gəncə xanlıqları özünəməxsus yer tuturdu. Bu xanlıqlar uzun müddət Səfəvi imperatorluğunun mühüm inzibati-ərazi vahidlərindən biri olan Qarabağ (və ya Gəncə) bəylərbəyiliyi ərazisində meydana çıxmışdı.
Xanlıqlar dövrü Azərbaycan tarixinin son dərəcə maraqlı və mühüm mərhələlərindən biridir. Azərbaycan xanlıqlarının tarixinin müxtəlif aspektləri tədqiqatçıların araşdırma obyektinə çevrilsə də, xanlıqlarda demoqrafik proseslərin öyrənilməsi Azərbaycan tarixşünaslığında yeni istiqamətlərdən biridir. Əhalinin demoqrafiyası çoxşaxəli, geniş spektrli problemləri əhalinin say dinamikası, etnik və dini tərkibi, yerləşməsi, miqrasiyası, emiqrasiyası və s. əhatə edir. Bütün bu problemlərin Qarabağ və Gəncə xanlıqlarında hərtərəfli araşdırılması, Azərbaycanın xanlıqlar dövrü tarixinin bir çox qaranlıq səhifələrinin işıqlandırılması baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir.
XIX əsrin başlanğıcında I Aleksandr hakimiyyət başına gəldikdən sonra Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasətində köklü dəyişiklik yarandı. Rusiya imperiyası Azərbaycan xanlıqlarına qarşı açıq işğal yoluna qədəm qoydu. 1803-cü ildə P.D.Sisianovun başçılığı ilə Qafqaz xalqlarına qarşı ən qaba hərbi-sümürgəc siyasəti yeridilməsinə başlandı.
I Rusiya-İran müharibəsinin bütün döyüşlərinin Azərbaycan ərazisində getməsi xanlıqların əhalisinin say dinamikası və digər demoqrafik proseslərdə dərin iz buraxdı. Müharibəyə başlamasından az sonra Rusiya Azərbaycan xanlıqlarına, o cümlədən Qarabağ xanlığına təzyiqi gücləndirdi. Yaranmış hərbi-siyasi vəziyyətdən yeganə çıxış yolu kimi, İbrahimxəlil xan 1805-ci il mayın 14-də Kürəkçay sülh müqaviləsini imzalayaraq Rusiya himayəsini qəbul etməyə məcbur oldu. Traktatın bağlanması ilə Qarabağ xanlığının bütövlüyünün saxlanmasına imperator zəmanəti verilirdi. Beləliklə, Qarabağ xanlığı öz müstəqilliyindən məhrum oldu və Şuşada rus qoşunları yerləşdirildi. Qarabağ əhalisinin «qorumağa» gələn rus qoşunu 1806-cı ildə mayor Lisaneviçin başçılığı altında İbrahimxəlil xanı bir neçə nəfər əhl-əyalı və yaxın adamı ilə (17 nəfər) qətlə yetirdi.
Azərbaycanın şimal xanlıqlarının ərazilərinin işğalından sonra, 1813-cü ildə müsəlman əyalətlərini idarə etmək üçün iqamətgahı Qarabağın mərkəzi Şuşada yerləşməklə xüsusi orqan - «Müsəlman əyalətləri hakimi» təsis edildi. Bu orqanın yaradılması Azərbaycan xanlıqlarının, xüsusilə də Qarabağ xanlığının tamamilə ləğvi istiqamətində atılan mühüm addım idi. Maraqlıdır ki, «Müsəlman əyalətləri hakimi» vəzifəsinə qatı xristian təəsübkeşi olan knyaz Mədətov təyin edildi. Yermolovun «sağ əli» olan Mədətov Qarabağda «ən birinci mülkədara» çevrilmişdi.
Məlumdur ki, Azərbaycan xanlıqları inzibati baxımdan mahallara, mahallar isə şəhər və kəndlərə bölünürdü. Qarabağ xanlığının ləğv edilməsindən bir il sonra - 1823-cü ildə çar məmurları Mogilevski və Yermolovun keçirdiyi kameral təsvir materiallarında Qarabağ əyalətində 21 mahal-Sisiyan, Dəmirçihəsənli, Küpara, Bərgüşad, Vahabyurd, Kəbirli, Tativ, Cavanşir, Talış, Xaçın, Kolanı, Çələbiyurd, Xırdapara Dizax, Püsiyan, Dizaq Cavanşiri, Otuziki, İyirmidörd, Qaraçorlu, Vərəndə, Dizax və Acanan-türk - qeydə alınmışdır.
1727-ci və 1823-cü il sənədləri göstərir ki, Qarabağın inzibati-ərazi vahidləri zaman keçdikcə bəzi dəyişikliklərə məruz qalmışdı. 1823-cü il kameral təsvirinə əsasən, Qarabağ xanlığı ərazisində yalnız Şuşa şəhərinin olması göstərilir. Görünür, 1727-ci il sənədlərində qeydə alınmış Bərdə şəhəri artıq şəhər yaşayış məskəni kimi öz əhəmiyyətini itirmişdi. 1823-cü il kameral təsvir materiallarını araşdırarkən çar məmurlarının hesablamalarda yol verdikləri bəzi səhvləri nəzərə alsaq, 1823-cü il kameral təsvirinin yekun cədvəlinə əsasən, Qarabağ əyalətində 18563 ailənin yaşadığı məlum olur. Bu rəqəmin üzərinə sonradan qeydə alınmış cəbrayıllıların 139 ailəsini də əlavə etsək 18.702 ailə alınır. 1823-cü il kameral təsvir materiallarının araşdırılmasından sonra Qarabağ əyalətində faktiki olaraq 18.769 ailənin yaşadığı məlum olur.
Lakin ən mükəmməl sayımlar və kameral təsvirlər belə, Qarabağ xanlığının əhalisinin dəqiq sayını müəyyən etməyə imkan vermir. Bu faktı sayımları keçirən çar məmurları özləri də etiraf edirdilər. Mogilyovski və Yermolov 1823-cü 2 may il tarixli, 22 saylı raportlarında yazırdılar: «Nə qədər çalışsaq da Qarabağın əhalisinin dəqiq sayını müəyyən etmək mümkün deyildir... Bir mahala məxsus olan əhali tamamilə başqa mahallara səpələnmişdir» Göründüyü kimi, Qarabağ əhalisinin real sayı göstərilən rəqəmlərdən daha çox olmuşdur.
Araşdırmalar nəticəsində «Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndə Gəncə xanlığının sərhədləri çərçivəsinə düşən təxmini ərazilərdə 1727-ci ildə 12 mahal: Gəncəbasan, Sunqurabad, Böyük Kürəkbasan, Kiçik Kürəkbasan, Kürəkbasan, Danqı, Qaraqaya, Türkənlər, Yuxarı Zəyəm, Aşağı Zəyəm, Şəmkürbasan, Xılxına mahalları qeydə alınmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən mahallardan Gəncəbasan, Sunqurabad, Böyük Kürəkbasan, Kiçik Kürəkbasan, Kürəkbasan və Danqı mahalları bütövlükdə Qaraqaya, Türkənlər, Yuxarı Zəyəm, Aşağı Zəyəm, Şəmkürbasan və Xılxına mahalları ərazisinin isə yalnız bir hissəsi Gəncə xanlığının tərkibinə düşürdü.
Gəncə xanlığının Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən sonra aparılmış kameral təsvir sənədləri XIX əsrin əvvəllərində xanlığın inzibatı bölgüsü haqqında daha dəqiq təsəvvür yaradır. 1807-ci ilin fevralında çar məmurlarının Yelizavetpolda keçirdiyi kameral təsvir dairədə Gəncə, Kürənbasan, Şamxor, Samux və Ayrım mahallarını qeydə almışdır.
1817-ci ildə Yelizavetpol dairəsində keçirilmiş müfəssəl kameral təsvir sənədlərində də bu dairədə 5 mahalın: Gəncə, Kürəkbasan, Şamxor, Samux və Ayrım mahallarının olması göstərilmişdir.
1831-ci ildə dairədə keçirilmiş kameral təsvir sənədləri Yelizavetpolun 6 mahaldan ibarət olmasını qeyd edir:
1) Dağlıq mahalı-dairənin cənub-qərbində, Gəncə dağlarında yerləşir;
2) Şəmşəddil distansiyası ilə sərhəddə olub Şamxor çayın hər iki sahilində yerləşən Şamxor mahalı;
3) Qarabağ əyaləti ilə həmsərhəd olub Kürəkçayın əsasən sol və bir az da sağ sahilini əhatə edən Kürəkbasan mahalı;
4) Şamxor və Kürəkbasan arasında yerləşən Gəncəbasan mahalı;
5) Kür çayının sağ sahili boyu Samux dağ silsiləsini əhatə edən Samux mahalı;
6) Bütün dairəyə səpələnmiş, köçəriliklə məşğul olan Ayrumlar mahalı.
Görünür, Gəncə xanlığı ləğv edildikdən sonra, çox ehtimal ki, XIX əsrin 20-ci illərinin II yarısında, çar məmurları Yelizavetpol dairəsinin inzibati quruluşunda bəzi dəyişikliklər etmiş və nəticədə yeni bir mahal-Dağlıq mahalı yaradılmışdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «Müfəssəl dəftər»də göstərilmiş Gəncəbasan, Sunqurabad, Kiçik Kürəkbasan, Böyük Kürəkbasan, Kürəkbasan, Danqı nahiyələrinin bütün ərazisi, Şəmkürbasan, Aşağı Zəyəm, Yuxarı Zəyəm, Türkənlər, Qaraqaya və Xılxına nahiyələrinin ərazisinin bir hissəsi Gəncə xanlığının ərazisi çərçivəsinə düşür. Şəmkürbasan, Aşağı və Yuxarı Zəyəm, Türkənlər, Qaraqaya və Xılxına nahiyələrindəki toponimik vahidlərin hansının Gəncə xanlığı ərazisinə, hansının xanlığın ərazisi çərçivəsindən kənara düşməsini müəyyənləşdirmək mümkün olmadığına görə, biz bu nahiyələri bütünlüklə, şərti olaraq, Gəncə xanlığı ərazisinə şamil etmişik. Hesablamalarımıza görə, 1727-ci ildə həmin nahiyələrdə 7.450 vergi mükəlləfiyyəti daşıyan şəxs qeydiyyatdan keçmişdir. Əgər yalnız ərazisi bütünlüklə Gəncə xanlığının tərkibinə düşən nahiyələri götürsək, onda, «Müfəssəl dəftər»in statistik məlumatına görə, Gəncəbasan, Sunqurabad, Kiçik Kürəkbasan, Böyük Kürəkbasan, Kürəkbasan və Danqı nahiyələrində 1727-ci ildə 4.285 ailənin yaşadığı məlum olur.
XVIII əsrin 30-80-ci illərində baş vermiş siyasi çəkişmələr, hərbi yürüşlər və ara müharibələri Gəncə xanlığı əhalisinin böyük təlafata uğramasına gətirib çıxarmışdı. 1734-1735-ci illərdə Nadirin yürüşü, 1750-1751- ci illərdə Pənahəli xanın Gəncə şəhərinin bir hissəsini qarət etməsi, 1780-ci ildə İbrahimxəlil xan və II İrakli qoşunlarının Gəncəni işğal etməsi, 1795-ci ildə İbrahimxəlil xanın Gəncəyə ikinci yürüşü zamanı baş vermiş qırğınlar nəticəsində Gəncə xanlığının əhalisi kəskin şəkildə azalmışdı.
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Tarix Arxivi fondunun materiallarında da Gəncə xanlığı və Yelizavetpol dairəsi əhalisinin say dinamikası ilə bağlı qiymətli materiallar vardır. Arxiv materiallarına görə, 1804-cü il 2 mart tarixli kameral təsviri nəticəsində Gəncə xanlığı ərazisində 2.517 ailə qeydə alınmışdır.
1807-ci ilin fevralında keçirilmiş Yelizavetpol dairəsinin kameral təsviri zamanı dairədə 2.025 ailənin yaşadığı müəyyən edilmişdir.
1808-ci ilin dekabrında Yelizavetpol dairəsində keçirilmiş sayım materialları dairədə 8.913 nəfərin yaşadığını qeydə almışdır (ЦГИААР.фонд 24.оп.1.д.10. лл.61-68)1817-ci ildə Yelizavetpol qəzasında keçirilmiş ən mükəmməl kameral təsvir materiallarının araşdırılması nəticəsində qəzada 17.901 nəfərin yaşadığı müəyyən edilmişdir.
1804-cü ilə nisbətən 1807 və 1808-ci illərdə Yelizavetpol əhalisinin sayını kəskin şəkildə azalması birinci rus-İran müharibəsinin başlanması ilə bağlı olmuşdur. Gülüstan sülh müqaviləsinin bağlanmasından sonra dağılmış əhalinin geri qayıtmasının nəticəsində Yelizavetpol qəzasında əhalinin sayı 1817-ci il siyahıya alınması zamanı demək olar ki, iki dəfə artmışdı.
1833-cü ildə Yenizavetpol qəzasında keçirilmiş kameral təsvir materialları qəzada 5.424 ailənin (12.149 k.c) yaşadığını qeydiyyatdan keçirmişdir. 1817-ci ilə nisbətən baş vermiş bu artım ermənilərin Yelizavetpol qəzasına köçürülməsinin nəticəsi idi.
Qorxmaz Mustafayev
http://karabakhmedia.az/
Oxuduğu məktəbdə adı əbədiləşən - ŞƏHİD ELŞAD HƏMİDOV.
20.04.2024Mədəniyyətimizin zənginləşməsində Aşıq Ələsgər amilindən istifadə mexanizmi
16.04.2024Aşıq Ələsgər xalqımızın Qərbi Azərbaycandan deportasiyası dövrünün qurbanı, canlı şahidi kimi
01.04.2024ORDA BİR KƏND VAR, UZAQDA... DOĞMA QARAQOYUNLUM - FOTO
26.03.2024NOVRUZ XALQIMIZIN MİLLİ BAYRAMIDIR!
20.03.2024Bayram Aslanov “Heydər Əliyevin 100 illiyi” yubiley medalı ilə təltif edilib - Fotolar
19.03.202416 mart 2024-cü ildə Qərbi Azərbaycan İcmasında Gənclər Şurasının üzvləri ilə görüş keçirilib.
16.03.2024Niyə məhz Qurbani?
04.03.2024Meşəli kəndində ailəsi qətlə yetirilən qadın: “Atamı diri-diri yandırdılar, anamı, bacımı güllələdilər” - FOTO
26.02.2024Milli düşmənçiliyə qarşı etiraz səsini ucaldan ŞƏXSİYYƏT – FOTOLAR
24.02.2024Qərbi Azərbaycanın rayonları və kəndləri üzrə icma sədrləri və Azərbaycan Respublikasının ərazi vahidləri üzrə nümayəndələrinin 1-ci toplantısı keçirilib
24.02.2024Qərbi Azərbaycan kəndləri – Cıvıxlı
21.02.2024Pəmbək. (Göldək)
21.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN - QURBANOV ELŞƏN MAHMUD OĞLU
17.02.2024Prezidentin andiçmə nitqi: inkişafın yeni “yol xəritəsi”
16.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN YAZIÇI, PUBLİSİST QƏDİR ASLAN
Qərbi Azərbaycan İcmasında Basarkeçər rayonunun alimləri ilə görüş keçirilib.
12.02.2024QOŞABULAQ
06.02.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏRİN 60 YAŞLI MÜRİDİ
16.01.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏR SEVDALI İŞ ADAMI
15.01.202460 YAŞIN MÜBARƏK!
15.01.2024AŞIQ İSLAM YUSİFOV
(1893-1968)
Milli dövlətçilik tariximizin məğrur lideri
28.12.2023Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə "Qərbi Azərbaycan yolunda" adlı konfrans keçirilir - FOTOLAR
28.12.2023GÖYÇƏ MAHALI, BASARKEÇƏR RAYONU. BALA MƏZRƏ KƏNDİNİN QISA TARİXİ
27.12.2023AZƏRBAYCAN AŞIQ POEZIYASININ GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏLƏRİNDƏN BİRİ ŞAİR, USTAD AŞIQ NÖVRƏS İMANIN 120 İLLİK YUBİLEY TƏDBİRİ KEÇİRİLİB
26.12.2023İLAHİ EŞQİN TƏRCÜMANI
24.12.2023Müzəffər Ali Baş Komandan, Qarabağın Fatehi, sizi doğum günü münasibətilə təbrik edirk!
24.12.2023Həsən Xəyallının şeirlərində dini məqamlar. “Qıfılbənd”in təhlili
21.12.2023BÖYÜK MƏZRƏ - GÖYÇƏ MAHALI
10.12.2023Dekabrın 7-də Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının Vəcihə Səmədova adına Sərgi Salonunda Qərbi Azərbaycan əsilli rəssamların əsərlərindən ibarət sərgi açılıb.
07.12.2023Tanınmış hərbi ekspert Telman Qasımov İrəvana səfər edib.
05.12.2023HƏYATDA ÖZÜMÜ XOŞBƏXT ADAM HESAB EDİRƏM Ki, HEYDƏR ƏLİYEVLƏ BİRGƏ İŞLƏDİM
04.12.2023AMEA müxbir üzvü, Basarkeçər rayon icma sədri, professor Nuru Bayramov İnönü Universitetinin “Fəxri Doktoru” seçilib - FOTOLAR.
03.12.2023Bax, biz Göyçə torpağındayıq...
29.11.2023BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİNDƏ “Qərbi Azərbaycanda türk müsəlman abidələrinin erməni vandallığına məruz qalması” mövzusunda elmi seminar keçirilib - FOTOLAR
25.11.2023SƏHRADA YALQIZLIQ
25.11.2023Azərbaycanda ilk dəfə “Qərbi Azərbaycana qayıdış” festival-konqres keçirilir FOTO
23.11.2023İcma: Paşinyan hökumətindən azərbaycanlıların Ermənistanda öz dədə-baba yurdlarına qayıdış hüququnu tanımasını gözləyirik
21.11.2023“Azərbaycan Bayrağı” ordeni və “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif olunan - MÜBARİZ QULUYEV BABACAN KƏND İCMASININ SƏDRİ SEÇİLDİ-FOTOLAR
14.11.2023Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfərin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi parad keçirilib
08.11.2023Qərbi Azərbaycan İcmasının Basarkeçər rayonu Dərə kənd sakinləri və Dərəli kökənli gənclərlə görüşü keçirilib.
07.11.2023Ulu Öndər Heydər Əliyev xatirələrdə
31.10.2023"Azərbaycanlılara qarşı nifrət cinayətləri və nifrət nitqi" hesabatının təqdimatı ilə bağlı konfrans keçirilib.
30.10.2023Oktyabrın 27-də Qərbi Azərbaycan İcmasında (QAİ) “Ulu Öndər Heydər Əliyev xatirələrdə” kitabının təqdimatı keçirilib.
28.10.2023“Oğul” filminin rejissoru: “Erməni hərbçilərdən biri Natiqin cəsurluğunu etiraf etdi” - MÜSAHİBƏ
26.10.2023Nərimanlı gəncləri ilə görüş keçirilib - FOTOLAR
24.10.2023TANINMIŞ ALİM, İSTEDADLI ŞAİR-PUBLİSİST - RAMİZ HƏSƏNLİ ŞİŞQAYA KƏND İCMASININ SƏDRİ SEÇİLDİ
21.10.2023Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Qüdrətdən səngərli, qalalı dağlar” adlı konsert proqramı keçirilib.
21.10.2023Erməni dostunun azərbaycanlı yazıçıya hər il yazdığı mesaj: “Axırda...” – Müsahibə
17.10.2023