Təsəvvüf, Vəhdəti-vücud və An-i daimin qısa şərhi

Son vaxtlar aldığım çoxsaylı suallar təsəvvüf və sufiliklə bağlı oldu. Bu suallar məni həmin mövzuda məqalə yazmağa sövq etdi. Baxmayaraq ki, sufilik və təsəvvüf haqqında əsərlərimdə geniş bilgi vermişəm.

“Eşq dənizləri qovuşanda” dərvişnaməsində təsəvvüfdən kifayət qədər geniş söz açmış, Şəms Təbrizi ilə Mövlana Cəlaləddin Ruminin fonunda fikrimi bildirmişəm. “9-cu meydan” povestində, eləcə də, hələlik “Türküstan” qəzetində hissə-hissə dərc olunan “Yasəmən ətri” romanında da bu mövzu ümumi məqsədimdən kənarda qalmayıb. Amma görünür, internet əsri oxucuları onları düşündürən suallara qısa və konkret cavab almağa öyrəncəkli edib, kitab oxumaq hardasa arxa plana keçib. Qeyd edim ki, bəhs etdiyimiz mövzuda aldığım suallar əsasən bunlar olub: Təsəvvüf nədir? Sufilik nədir? Vəhdəti-vücud nədir? Son haradır?

Mistika ilə təsəvvüfün fərqi

Əvvəlcə qeyd edim ki, təsəvvüf – batini elmlərlə Allahı dərk etmədir, onun biliciləri isə sufilərdir. Bəzən təsəvvüfü mistisizm ilə qarışdırırlar. Bu iki ifadənin oxşar cəhətləri olsa da, bir-birindən fərqlidirlər. Çünki yunan sözü olan “mistika” gizli, anlaşılmaz, mücərrəd, heç kimsənin başa düşmədiyi, mənəvi, xəyali, gözü və dodaqları yummaqla düşünmək və s. busayaq anlamlara gəlir. Məna baxımından platonizm idealist fəlsəfəsinə çox yaxındır. Məsələn, Allah var və biz onu sevirik. Bu, platonik sevgidir, xəyali sevgidir, mistikada bunun heç bir izahı verilmir, bir növ aksioma kimi səslənir. Təsəvvüf isə Allahın varlığını batini elmlərlə izah edir, kəsrətdən (çoxluqdan) xilas olub, Allahla vəhdətdə olmağı ağıl və elm yolu ilə deyil, gizliliklərə işıq salan könül və eşq yolu ilə mümkün sayır. Birsözlə, sufilik insanlara İlahi eşq vasitəsilə Allahı dərk etməyi və Ona qovuşmağı təlqin edir. Bu mənada Cüneyd Bağdadinin hər şeyi Allahda görməsi, Bəyazid Bəstaminin fəna nəzəriyyəsi sufiliyin əsas xətlərindən birinə çevrildi. Həmin nəzəriyyə maddi dünyanın fani olduğunu və buna görə də insanlara fərdiyyətdən çıxıb Allaha qovuşmağın vacib olduğunu öyrədirdi.

Bundan sonra daha bir möhtəşəm fikir ilahiyyatçı alim Məhəmməd Qəzzalidən gəldi. O, həqiqətin dərk edilməsində doğuşdan gəlmə istedadı, yəni helmi ilkin şərt kimi qəbul edərək, sufiliklə ilahiyyat elminin birlikdə meydana gətirdiyi ümumi nəticəni göstərməyə nail oldu. M.Qəzzaliyə görə, yalnız helmlə elm birləşdiyi təqdirdə həqiqət dərk oluna bilər. İlahiyyatçı alimin bu fikri mistika ilə təsəvvüfün fərqini birbaşa, açıq şəkildə ortaya qoydu.

Allahın dərk edilməsində növbəti mükəmməl fikir isə Əndəluslu Mühyiddin İbn Ərəbiyə məxsusdur. O, vəhdəti-vücud hikmətinin əsaslarını yenidən işlədi. Mühyiddin İbn Ərəbi İslam sufiliyini xristian ruhani düşüncəsindən köklü surətdə ayırmağı bacardı. Belə ki, xristian ruhani təliminin açıqlamasında Allah təbiətlə eyniləşdirilir, yaxud da bu təlim cismani dünyada bütün canlı və cansız yaradılmışların vəhdətini Yaradanın özü hesab edirdi. Mühyiddin İbn Ərəbiyə görə isə yaranmışların hamısı Yaradanın kölgəsindən başqa bir şey deyildir.

Bütünlüklə bu gəlişmələrin kökündə dayanan təbii ki, təsəvvüfdür. Şəms Təbriziyə görə, təsəvvüf – sıxıntı zamanı könüldə nəşə və fərəh tapmaqdır. Təsəvvüf – insanların yox, Allahın razılığını qazanmaq, pis xüsusiyyətləri tərk edib, nəfsani olan şeylərdən uzaqlaşmaqdır. Təsəvvüf – ruhun yüksəlişinə səbəb olan xüsusiyyətlər qazanmağa səy göstərmək, həqiqi elmlərə sarılmaq, həmişə ən uyğun şəkildə hərəkət etmək, hər kəsə nəsihət verməkdir. Təsəvvüf – Allah təalaya verilən əhdə sadiq qalmaq, Məhəmməd səllallahu əleyhi və səlləmin dininə gəlməkdir. Zahiri elm – öz həddini bilmək, təsəvvüf (batini elm) – qəlbi təmizləməkdir. Təsəvvüfün öyrədilməsində məqsəd, insanın özünə qayıtmasını, özünün əsl yerini tapmasını təmin etməkdir. Təsəvvüf bir elmdir, bir hikmətdir. Yalnız hikmətə sarılan kişinin ağlı ağılla anlaşıla bilən şeylərə bağlıdır. Amma pak kişi, təsəvvüfçü ağlın ağlını, yəni ağıl külliyyatını hərəkətə gətirə biləndir.

Təsəvvüfdə sufi yoluna düşmək üçün ən birinci qəlbi bütün pisliklərdən təmizləmək, hər cürə dünya həzzindən imtina etmək vacib hesab edilir. Qəlb pisliklərdən arındıqda orada Allah təcəlla edir. Yəni insan batini gözü ilə Allahı görür və ya öyrəşdiyimiz dildə desək, Allahı təsəvvür edir, beynində onun xəyali obrazını yaradır. Bundan sonra qarşıda dörd mərhələ açılır. İnsan ilahi eşq ilə Şəriətə, oradan Təriqətə gedər, bu minvalla Mərifətə çatar və ona Həqiqətin yolunu göstərərlər. Təsəvvüfdə bu dörd məqam təxminən belə mənalandırılır: Şəriət – səninki sənin, mənimki mənim, söyləməklə ədalət prinsipinə dayanır. Təriqət – səninki sənin, mənimki də sənin, düşüncəsi ilə təvazökarlıq nümayiş etdirir. Mərifət – nə mənim var, nə də sənin, ifadəsinə söykənərək hər şeyin Allaha aid olduğunu etiraf edir. Həqiqət – nə sən varsan, nə də mən, deməklə sonuncu məqama çatdığını, Allahda yox olduğunu bildirir, yəni var olan bir Allahdır, biz mövcud olduğumuzda Allahın kölgəsindən başqa bir şey deyilik.

Burada daha bir şeyi qeyd etmək lazımdır. Təsəvvüfdə kainat Allahın aynası hesab edilir və Allahın kainatda olan hər bir şeydə təzahür etdiyi deyilir. Eyni zamanda bu qənaətə gəlmək olur ki, Allah bütün yaratdıqlarında qismən olduğu halda, insanın sifətində mükəmməl, aşiqin könlündə isə tam bütöv surətdə təcəlla edir.

Mərifət məqamı “Fənafillah” kimi də ifadə olunur. Təsəvvüfdə “əvvəlin axırı, axırın əvvəli” kimi şərh edilən Fənafillah – Allah qulunun nəfsinə hakim kəsilməsi və onun bütün pislikləri ürəyindən təmizləməsinə nail ola bilməsidir. Qətl, zina, oğurluq, yalançı şahidlik və kimsəni aldatmaqdan imtina etdinsə, valideynlərinə yüksək səviyyədə hörmət və sayğı göstərdinsə, çatışmayan tək bircə şey qalar. Bu, mal-mülkünü, var-dövlətini Allah yolunda yoxsullara paylamaqdır. Çünki sərvətə güvənənlərin də Allaha qovuşması mümkünsüzdür. Həzrəti İsa buyurur ki, dəvənin iynə ulduzundan keçirdilməsi, zəngin adamın axirətini abad etməsindən daha asandır.

Bütün bunlara nail olan insan Həqiqətə – könlündə Allahın təcəlla etdiyi, Allah nurlarını saçan baqi günəşin bərq vurduğu, Cüneyd Bağdadinin “başlanğıca dönmə” kimi qiymətləndirdiyi Bəqabillah məqamına çatmış olar. Burada Haqq aşiqi artıq Vəhdəti-vücud məqamına qovuşur, vüsalata yetişir, Allahla bütövləşir və ya Allahda yox olur – başlanğıca dönür.

Daim var olma – An-i daim fəlsəfəsi

İnsanları düşündürənlərdən biri də “Vəhdəti-vücud”un anlamı və bunun son məqam olduğu, yoxsa ki, bundan sonra hansısa mərhələnin olub-olmadığı məsələsidir. Ümumiyyətlə, təsəvvüf mütləq ölümü qəbul etmir, ölümün nisbi xarakter daşıdığını deyir. Yəni, Allahda yox olma mərhələsindən sonra “Cəmm” deyilən mərhələ başlayır. Bu, “işıqlı dünya”, yaxud da “fani dünya” dediyimiz həyata yenidən dönüşdür. Bu prosesi adi bir misalla izah etmək istəyirəm. Məsələn, götürək Xəzər dənizini. Bu dənizin özünə məxsus coğrafi mövqeyi, uzunluğu, eni, dərinliyi, suyunun özəl minerallarla zəngin tərkibi, təbii sərvətləri, flora-faunası və s. var. Xəzərin bütün özəlliklərinin dəyişməz olduğunu təsəvvür edib, onu şərti olaraq Allahla müqayisə edək. Bu dənizə parametrləri və suyunun tərkibi ilə bir-birindən fərqlənən Volqa, Kür, Ural və Terek kimi axıb gələn çayları isə müxtəlif təriqət nümayindələri olan “aşiq”lər hesab edək. Bu çayların hər biri Xəzərə qovuşana qədər öz adını və özəl xüsusiyyətlərini, fərqliliklərini qoruyurlar, lakin Xəzərə qovuşduqda orada yox olurlar, artıq onlar Volqa, Kür, Ural, Terek yox, məhz Xəzərə qarışır, Xəzər olurlar. Bu məqamı Vəhdəti-vucudla – Bəqabillah məqamı ilə müqayisə etmək olar. Bu məqamda bu çayların Xəzərə qarışan suyunun hər bir damlası Həllac Mənsur kimi “Xəzər məndədi”, yaxud da “Mən Xəzərdəyəm, Xəzər məndədi”, deyə bilərlər. Yeri gəlmişkən, edamı öncəsi əlləri kəsildikdən sonra qanlı biləkləri ilə dəstəmaz alırmış kimi hərəkətlər edərək, – Haqq aşiqinin daha bir rükət eşq namazı var, onun dəstamazı qulun öz qanıyla alınar, – deyən Həllac Mənsur özünün Bəqabillah məqamına – vüsalata çatdığını “Haqq məndədi” kimi ifadə etmişdi.

Bəs, çaylar Xəzərə qovuşduqdan sonra, yəni müqayisəli şəkildə desək, Vəhdəti-vücuddan sonra nə baş verir? Baxın, Xəzərin suları buxarlanaraq duman şəklində göylərə çəkilir. İnsan da belədir, Allahdan “buxar” şəklində ata bətninə çəkilir. Bu məqama təsəvvüfdə “Cəmm” deyilir. Bundan sonra buxar göydə yağışa çevrilib torpağa yağır, ata bətnindəki “buxar” isə nütfəyə çevrilib ana bətninə yağır. Çünki təsəvvüfdə göyün – ata, yerin – ana olduğu da ifadə olunur. Beləliklə, yağış torpaqda bulaq suyuna çevrilir, ana bətnindəki nütfə isə dünyaya göz açan körpəyə çevrilir. Bulaqlardan axan sular get-gedə böyüyür, lal axan çaya çevrilir, yenidən Xəzərə axır və Xəzərlə bütövləşir. Doğulan uşaq da tədricən böyüyür, müdrikləşir və Allaha doğru yol alır, nəhayət, Allahda yox olur. Sadə həyati misallarla aydınlaşdırmağa çalışdığımız bütün bu fəlsəfi təfərrüat təsəffüfdə “An-i daim” – “Daim var olma” adlanır. Daim var olma – Allahda yox olma və yenidən Allahdan doğuş prosesinin əbədi olaraq təkrarlanması anlamına gəlir. Mövlana Cəlaləddin Rumi “ölüm”ə təsadüfən “Şəbu-ərus (düyün gecəsi)” deməmişdi. O, qeyd edirdi ki, bu dünyadan baxdıqda sizə ölüm kimi görünən bu məqam, Haqq dünyasından baxdıqda doğuş kimi görünəcəkdir.

Elbəyi Cəlaloğlu

06 avqust 2019-cu il