XX əsr Urmiya soyqırımı.

Cənubi Azəbaycan tarixinin hadisələrlə zəngin ,eyni zamanda ən çox təhrif edilmiş dövrlərdən biri I Dünya Müharibəsi və ondan sonrakı illərdir.

Eyni zamanda ibrət dərsi alınması baxımından ən önəmli dönəmlərdən biridir. Bu dramatik və faciəli dövr haqqında az yazılmamışdır. Fars ziyalıları bu mövzunu boykot etmiş, dövlət isə onu görməzlikdən gəlmişdir. Halbu ki, İran heç bir müharibədə bu qədər qurban verməmişdir.

Bu faciəvi hadisələrə işıq sala biləcək əsas qaynaqlardan biri, o zamanlar Qacarlar dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyinin Urmiya bölgəsinin rəisi isləmiş, fars mənşəli Rəhmətulla xan Mütəmədülvüzarın gündəlikləri əsasında toplanmış "Urmu dünyanı yandıran müharibədə" adlı əsəridir. Urmi və ətrafdakı tarixi faciəmizi göstərmək baxımından bu kitab diqqəti çəkir. Tökülmüş 200 min Azərbaycan türkünün qanı unudulmuş, 5000 aysorların ölümü böyük tarixi faciə kimi qiymətləndirilmişdir. Aysor və erməni başçıların cinayətləri bu faciənin əsas baş vermə səbəbidir. Başqa səbəbi isə Rusiya, Fransa, Amerika nümayəndəliklərin yerli xristian əhalini silahlandırılmasıdır. Müəllif gəlmə və yerli aysorlarla ermənilərin birləşib türklərə qarşı qətl, zorakılıq işlərini qeydlər şəklində yazıb tarix üçün qorumuşdur.

1918 -ci ilin fevral-aprel aylarında türklərin qırğını haqqında tarixi sənəddir.

Atlanta nümayəndələri, özəlliklə Rusiya agentləri savaş zamanı Osmanlı daxilindəki erməni və aysorları silahlandırıb, cəbhə arxasında Osmanlılara qarşı təxribatlara yönəltdilər. Türklər bu təxribatın qarşısını alıb, silahlı dəstələri dağıtdıqdan sonra yüz minlərlə qaçqın sərhədi keçib, Xoy, Urmu və Səlmas ətrafında yerləşdilər.

Təbrizdəki rus baş konsulu B.Nikitin yazırdı ki, bu vəhşi dağlıları dinc əkinçi müsəlmanların qonşuluğunda tutmaq mümkün deyil.

Beləliklə, Urmuda xristian qoşununun yaradılması qərarı verildi və silahlandırılıb türklərə qarşı qırğına rəvac verdilər. Rus tərəfi burada Erməni dövləti yaratmağa söz vermişdi. Vətənə qayıdan rusların silahı erməni və aysorların əlinə keçdi. Aysorların dini rəhbəri Mar Şimonun komandanlığı ilə 30 minlik ordu quruldu. Halbu ki, müsəlmanlarda cəmi 400 odlu silah vardı. Təkcə Urmuda on min əhali qırdıqdan sonra erməni-aysor qüvvələri Salmas, Dilman və Xoyu ələ keçirməyə çalışdılar. Ətraf kəndlərin əhalisi on minlərlə qurban verdi.

Yerli əhalinin tələbinə cavab olaraq Osmanlı qoşunu cəbhəni keçib kütləvi qətli dayandırdı. Urmu ətrafına gəlmiş kürd Şəkkak tayfası pərən-pərən olmuş erməni-aysorların yerini tutdu. Bu zaman Osmanlı ordusu Azərbaycandan çəkilmişdi. Mar-Şimonu aldadaraq qətl edən kürdlərin başçısı İsmayıl Ağa Simitko nüfuz dairəsini genişləndirmiş, Tehrandan göndərilmiş silahlı dəstələri məğlub edərək, Makıdan Sərdəştə qədər ərazidə ağalıq etmişdir.

Yerli türklər bu dəfə Smitkonun zülmünə məruz qalmışdır.(1925 -ci ilə qədər)

Osmanlı ordusunun savaş illərində iki dəfə (1914-1918) Azərbaycana girməsi türkçülük fikrinin yaranmasında təsirsiz qalmadı. Osmanlılara qarşı döyüşmək üçün yerli əhalidən yığılmış "İzaqi", "Sili", "Əmriyə" alayları onlara qarşı vuruşmaqdan imtina etdilər. Əksinə, Məşrutə hərəkatının adlı-sanlı 200 iştirakçısı Osmanlı qoşunu ilə birgə fəaliyyət göstərmişdir. Türklük düşməni Əhməd Kəsrəvinin etiraf etdiyi kimi, Osmanlıların Təbrizə daxil olmasını yerli əhali sevinclə qarşıladı.

Cəmiyyətin böyük hissəsi Osmanlı ordusunu aysor-erməni və kürd hücumlarından və qətl-qarətlərdən qurtaran qüvvə hesab edirdisə, başqa bir hissəsi, bu sıradan Azərbaycan Demokratik Firqə rəhbərləri onu işğalçı qüvvə sayırdı.

Odur ki, Firqə üzvlərini təqib edən Osmanlı ordusu 1919-cu ildə partiya rəhbərləri Xiyabani, Nobəri və Badamçını tutub Qarsa apardı. Bir neçə həftədən sonra buraxdılar.

Şahlar Hacıyev

tədqiqatçı