Alen de Botton İsveçrə əsilli Britaniyalı yazıçı, filosof və televiziya aparıcısıdır. İngilisdilli “Sevgi təcrübələri”, “Status narahatlığı”, “Xoşbəxtlik memarlığı” bestsellərlərinin müəllifidir. Alen de Botton kitab və proqramlarında ənənəvi fəlsəfənin dəyərlərini muasir həyatımızın müxtəlif aspektlərinə tətbiq etməyin üsullarından söhbət açır.
Ağıllı mizantropiya
Əgər davranışlarımıza görə bizə tuşlanan tənqidləri diqqətə alırıqsa, ambisiyalarımızla bağlı narahatlıq keçiririksə və xiffətə qapılırıqsa, əgər uğursuzluqlarımız ucbatından məsuliyyətlə yükləniriksə, üstəlik, bütün bu gözləntiləri yerinə yetirməyimizə rəğmən, cəmiyyət hələ də bizi aşağı statusda yer tutmağa layiq görürsə, bax, o zaman Qərb mədəniyyətinə xas olan ən önəmli filosofların bəzilərinin, izindən getdiyi xüsusi baxışlar sistemini mənimsəyə bilərik. Ətrafımızı sarmalayan dəyərlər sisteminin xoşumuza gəlməyən yönləri barədə paranoyaya qapılmadan, özümüzü müdafiə etməkdə əndazəni aşmadan, ya da qürur maskasının arxasında qorunmadan, özümüzçün, bəsit formada “ağıllı mizantropiya” adlandıracağımız duruş şəklini formalaşdıra bilərik.
Filosofların uzun illərdir önə sürdükləri təməl düşüncələrdən birinə görə, başqa insanların mühakimələrini geniş formada ələ alıb analiz etdiyimizdə, əvvəlcə bizi üzən, ardıncasa ürəyimizi sakitləşdirən bir qənaət əldə edirik:
Əksər mövzularda, cəmiyyət nümayəndələrinin əksər düşüncələri, əslində son dərəcə aldadıcı və xətalıdır.
Özündən əvvəlki və sonrakı filosofların nəsillər boyunca sərgilədikləri mizantropik yanaşmanı sözlərə tökən Şamfor (Nicolas de Chamfort - fransız filosofu, yazıçısı, moralisti-tərc.), məsələyə çox bəsit mövqedən baxmışdır:
“Xalqın düşüncələri, bütün dünyagörüşlər içində ən bərbadıdır.”
Xalqın dünyagörüşünün bu dərəcədə qüsurlu olmasının əsas səbəbi, öz fikirlərini rasional düşüncənin tikanlı əllərinə təslim etməkdən boyun qaçırması və bunun yerinə, hisslərə, duyğulara və adət-ənənələrə bel bağlamasıdır.
“Əmin olun ki, ümumi şəkildə qəbul edilən hər fikir və toplumun təsdiqlədiyi hər qavram son nəticədə axmaqlığın pik nöqtəsidir, çünki əksəriyyətin marağını çəkmişdir” deyə Şamfor müşahidəsini bölüşürdü. İnsanların tərifləyib göylərə qaldırdığı mühakimələrinsə, əslində, ictimai cəfəngiyyatlar olduğunu sözlərinə əlavə edirdi.
İctimai mülahizələr hədsiz bəsitliyin, məntiqsizliyin, xürafatın və dayazlığın əlində qurban olmuş düşüncələrdən yaranır: “Ən absurd adətlər və ən gülməli mərasimlər bu cümlənin deyilməsiylə bir andaca qəbul edilir: Nə edə bilərik, adətimiz belədi. Avropalılar Hotantolara (Afrıkanın yerli xalqlarından biri-tərc), niyə çəyirtkə yedikləri halda, vücudlarında bit görməyi dözülməz hesab etdikləri barədə sual verdikdə, aldıqları cavab belə olmuşdu: Adətimiz belədi.
Xalqın dünyagörüşünün son dərəcə dayaz olduğunu dərk etmək bəlkə də bir az əzabverici ola bilər; ancaq bunun fərqinə varmaq nəticəsində status narahatlığımız bəlli dərəcədə azalar, başqa insanların bizim haqqımızda yaxşı şeylər düşünmələriylə bağlı bitib-tükənməz istəklərimiz və sevildiyimizə dair dayanmadan işarətlər axtaran küsəyən əhvalımız ortadan qalxa bilər.
Digər insanlar tərəfindən təsdiq edilməyə duyduğumuz ehtiyac əsasən iki səbəbdən qaynaqlanır: birincisi cismani səbəblərdir, çünki cəmiyyətin bizi xor görməsi fiziki narahatlığa və təhlükəyə yol aça bilər; ikincisi psixolojik səbəblərdir; çünki, əgər başqaları bizə hörmət etməzsə, sayğı göstərməzsə, özgüvənimiz təhlükəyə məruz qala bilər.
Bax, məhz ikinci sırada yer alan psixoloji səbəblərlə əlaqəli komplekslərdən xilas olmaq üçün fəlsəfi yanaşmaya ehtiyac vardır. Çünki fəlsəfi yanaşmanı tətbiq etdiyimizdə, bizə tuşlanan hər tənqidi iddianın və xorgörmənin bizi yaralamasına izn verməkdənsə, başqalarının davranışındakı ədalət təzahürlərini sorğulamaq fürsəti əldə edirik. Beləcə, hər hansı mühakimənin özgüvənimizi sarsıtması üçün təkcə bizi incitməsi yetərli olmur, gərək bu mühakimə həm də doğru olsun. İnsanlardan təsdiqləyici mövqe umarkən mazoxistik gözləntidən sıyrılar və bu mülahizələrin həqiqətən dinlənilməyə layiq olub-olmadığını özümüzdən soruşarıq. Və bu sorğulama nəticəsində bizə sevgi göstərmələrini gözlədiyimiz insanların zəkalarını yaxından analiz etmək fürsəti tapar və əslində onların bizim üçün çox da önəmli olmadıqlarının fərqinə vararıq.
Və həmin andan içimiz ikrahla dolar və başqaları bizi alçaltdığı dərəcədə biz də onları alçaltmağa qərar verərik. Fəlsəfə tarixi boyunca saysız örnəyinə rastladığımız mizantropik yanaşma bu cürdür.
“Əksər insanların ağıllarında fırlanan düşüncələrin mahiyyətcə gərəksiz və batil olduğunu, nəzəri baxışlarının dayaz, duyğularının gərəksiz, mühakimələrinin cəfəng, xətalarının da saysız-hesabsız olduğunu dərk etdiyimizdə və bütün bunlara dair yetərincə bilgi sahibi olduğumuzda, bizimçün gərəkli olan həmin etinasızlıq əhval-ruhiyyəsinə yüksələcəyik... Bax o zaman, başqalarının fikirlərinə gərəyindən artıq dəyər verən insanın, əslində onlara layiq olduqlarından daha çox şərəf bəxş etdiyini anlayacağıq”,
deyə Şopenhauer söyləyirdi. O, mizantrop filosofların öndə gələnlərindən biriydi.
Məşhur filosof "Parerga and Paralipomena" (1851) adlı əsərində başqaları tərəfindən xoş münasibətlə qarşılanmaq və sevilmək ehtiyacımızı ortadan qaldırmaq üçün həyata keçirəcəyimiz ən yaxşı davranış kimi, həmin insanların gerçək xarakterləri üzərində fokuslanmağı təklif edirdi. Çünki, Şopenhauerə görə, insanların böyük əksəriyyəti axmaq və insani məsuliyyətdən uzaq idilər: “Uyqar dünyanın hər yerində, toplumun öndə gələn əyləncələrindən biri qumar oynamaqdır. Kart oyununun bu dərəcədə yayılması, cəmiyyətlərin dəyər səviyyələrini və bütün fikirlərin açıq-aydın iflasını ortaya çıxaran vəziyyətdir”, deyirdi. Üstəlik qumar kartı oynayanların əksəriyyəti xain və əxlaqsızdırlar: “Coquin meprisable (namussuz alçaq) sözü çox təəssüf ki, bu dünyada çox sayda insan üçün istifadə ediləcək sözdür.” Onun düşüncəsinə görə, insanlar pis niyyətli olmadıqda da səfehcə davranırdılar. Şopenhauer, Volterin sözlərini təsdiqləyərək sitat kimi vurğulayırdı: “La terre est couverte de gens qui ne meritent pas quon leur parle" -
Dünya, onlarla söhbət etməyə belə dəyməyəcək insanlarla doludur.
Şopenhauer soruşurdu: Bu adamların düşüncələrini həqiqətən ciddi hesab etmək olarmı? Onların bu səfeh mühakimələrinin bizi idarə etməsinə izn verməyə davammı edəcəyik? Özümüzə qarşı duyduğumuz hörmət, bir qrup qumar düşkününün əllərinə təslim edilə bilərmi? Deyək ki, bu adamlar zəlzələdən-vəlvələdən lap kiməsə sayğı izhar etməyə başladılar, bu hörmət nə dərəcədə dəyərli sayıla bilər ki? Ya da Şopenhauerin sözləriylə ifadə etsək: “Bir musiqiçiyə, bir-iki nəfər istisna olmaqla, onu dinləyən tamaşaçı kütləsinin bütünlüklə karlardan ibarət olduğunu söyləsək, həmin musiqiçi yenə də bu tamaşaçı alqışları qarşısında fəxarət hissi keçirərmi, görəsən?”
Əslində, önümüzü xeyli aydınladan bu insanlıq tənqidinin sadəcə bircə dənə çatışmazlığı var: belə düşüncə tərzi nəticəsində ətrafımızda dost-tanış qalmaz. Şopenhauerin özü kimi fəlsəfi mizantropiyaya məhkum olmuş Şamfor oxşar vəziyyəti bu sözlərlə dilə gətirir: “Bundan belə, bizə münasibətdə yalnız və yalnız əxlaqlı və fəzilətli mövqe sərgiləyən, məntiq və ağıl gücüylə hərəkət etməyi bacaran insanları görəcəyimizə, cəfəng adət-ənənələrin təsirində qalmayan, cəmiyyətin saxta nəzakətinin zəruri etdiyi mərasimlərə və yersiz davranışlara məhəl qoymayan insanlarla görüşəcəyimizə qərar versək (əgər bu qərara gəlməsək, həyatımızı zəiflik, axmaqlıq və pis niyyətlə keçirmək məcburiyyətində olacağıq), demək olar bütün ömrümüzü yalnız keçirəcəyimiz bir həyatla baş-başa qalacayıq.”
Şopenhauer bu tənhalıq ehtimalını sevə-sevə qəbul etdi. “İnsanın qarşısında bircə seçim var: insan ya tənhalığı, ya da bayağılığı seçəcək”, deyə üzünü gənclərə tutub, israrla tənhalığın dəyərindən danışırdı:
“İnsan başqalarıyla nə qədər az ünsiyyət qurmağa ehtiyac duyarsa, deməli xeyli yaxşı vəziyyətdədir.”
Şopenhauerə görə, ağlı başında olan adam insanlarla bir müddət yaşadıqdan və çalışdıqdan sonra “İctimai həyatdan əl-ətəyini çəkmək istəyəcək, bir məktəb müdiri, ətrafını çevrələyən səs-küylü və çığırqan uşaqların oyununa qatılmaq istəyindən nə qədər uzaqdırsa, o, da ətrafındakı insanlara ünsiyyət qurmaqda o qədər istəksiz davranacaqdır.”
Fəqət, bir adamın insanlardan uzaq durmağa qərar verməsi, kiminləsə dost olmaq istəmədiyi anlamına gəlməməlidi. Əslində, insanın digərlərindən uzaq durmağa qərar verməsi, əlindəkilərlə təmin olmadığına işarə edir. Kiniklər, əcaib sayılacaq dərəcədə yüksək həyat standartları olan insanlar idilər. Şamforun sözləriylə ifadə etsək: “Çox zaman deyirlər ki, tənha adam cəmiyyətə nifrət edir. Halbuki, bu, quldurların dolaşdığı meşədə gəzməyi sevməyən bir insanın gəzişməkdən ümumiyyətlə xoşlanmadığını düşünmək qədər absurddur.”
Cəmiyyətdən uzaq, fərdi köşələrində araşdırmalar aparan filosoflar bizə, xaricdən gələn təsdiq və qəbuldan çox, öz daxili şüurumuza diqqət kəsilməyi məsləhət görürlər. Təsadüfən bir yerə toplaşmış bir qrup insana necə göründüyümüz deyil, özümüzün nəzərində necə göründüyümüz bizim üçün əhəmiyyətli olmalıdır. Şopenhauer də məhz bu nöqtəyə barmağını basır:
“Tənqidlər, hədəfinə çatdıqları dərəcədə bizi incidirlər. Əgər insan, ona tuşlanan tənqidə gerçəkdən layiq olmadığını qət edərsə, çox asanlıqla və güvən duyğusuyla bu tənqidi görməzdən gələ bilər.”
Bilge.az
Londonda yaşayan azərbaycanlı yüksək dərəcəli fəxri ada layiq görülüb
01.11.20241948-1953-CÜ İLLƏRDƏ AZƏRBAYCANLILARIN QƏRBİ AZƏRBAYCANDAN DEPORTASİYASI
22.10.2024Möhtərəm prezident!
Cənab Zati-aliləri!
“ADIM ƏLƏSGƏRDİ, ƏSLİM GÖYÇƏLİ” DEYƏN HAQQ AŞIĞININ HEYKƏLİ BAKIDA
07.10.2024Prezident İlham Əliyev Bakıda Aşıq Ələsgərin abidəsinin açılışında iştirak edib
30.09.2024Bakıda Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Aşıq Ələsgərin heyli kəli ucaldılıb.
27.09.2024Usta Abdullanı anarkən..
25.09.2024Qərbi Azərbaycan İcmasının təşkilatçılığı ilə 2024-2025-ci tədris ili üzrə Ali məktəblərə qəbul imtahanlarında 600-dən yuxarı bal toplamaqla yüksək nəticə göstərərək tələbə adını qazanmış əslən Qərbi Azərbaycandan olan gənclərlə görüş keçirilib.
12.09.2024XARİCDƏ YAŞAYAN AZƏRBAYCANLI ALİMLƏRİN I FORUMU
06.09.2024Şirvan Kommersiya Məhkəməsinə böyük məsləhətçi - aparat rəhbəri təyin edilib.
02.09.2024İndiki tarixi mərhələdə Aşıq Ələsgərə olan böyük ehtiyacımız
03.08.2024“Nitq və eşitmə qabiliyyəti məhdud şəxslərlə iş” adlı inkluziv layihəyə start verilib
03.08.2024“MƏDƏNİYYƏTİMİZİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ AŞIQ ƏLƏSGƏR AMİLİNDƏN İSTİFADƏ MEXANİZMİ” ADLI ELMİ KONFRANS KEÇİRİLİB
01.07.2024“Mədəniyyətimizin zənginləşməsində Aşıq Ələsgər amilindən istifadə mexanizmi” elmi konfransı iştirakçılarına
29.06.2024“DƏDƏ ƏLƏSGƏR OCAĞI” KİTABI NƏŞR OLUNUB
27.06.2024“Qərbi Azərbaycan Kuboku” uğrunda minifutbol turnirinin açılış mərasimi keçirilib
26.06.2024Vətən anam, Vətən eşqim, ovqatım.
Yaddan çıxmaz dəyəri var Göyçənin.
Qərbi Azərbaycan əsilli iki gəncin toy mərasimi təşkil olunacaq. Naxçıvanda “Qərbi Azərbaycana qayıdış” festival-konqres keçirilir.
21.06.2024POEZİYA BİLİCİSİ HƏKİM
18.06.2024Ramiz Əsgər 70 ili belə yaşadı... - MÜSAHİBƏ
24.05.2024Qədir Aslan yaradıcılığının qoşa zirvəsi
15.05.2024Ikinci Dünya savaşında həlak olan Aşıq İdris
12.05.20249 may 2024-cü ildə “Xəmsə” şadlıq evində Basarkeçər rayon Daşkənd icmasının görüşü keçirilmişdir.
11.05.2024Nərimanlı kənd sakinləri, o cümlədən Qarabağ müharibəsinin bir qrup iştirakçısı ilə görüş keçirilib. Nərimanlı sakinlərinə üzvlük vəsiqələri TƏQDİM OLUNUB.
10.05.2024Basarkeçər rayon Daşkənd icmasının görüşündə tədqiqatçı-jurnalist Araz Yaquboğlunun çıxışı
10.05.2024Əhliman Əmiraslanov: Azərbaycan xalqının Ulu Öndərə olan məhəbbəti əbədidir
10.05.2024NARINCI YUXULAR
08.05.2024ÇİÇƏYİN SÖZ KƏRPİCLƏRİ
08.05.2024NƏQA MİNMƏK NƏDİR?
08.05.2024Sona Abbasəliqızı Türkiyədə “İlin tarixi roman yazarı” ödülünə sahib oldu
28.04.2024Oxuduğu məktəbdə adı əbədiləşən - ŞƏHİD ELŞAD HƏMİDOV.
20.04.2024Mədəniyyətimizin zənginləşməsində Aşıq Ələsgər amilindən istifadə mexanizmi
16.04.2024Aşıq Ələsgər xalqımızın Qərbi Azərbaycandan deportasiyası dövrünün qurbanı, canlı şahidi kimi
01.04.2024ORDA BİR KƏND VAR, UZAQDA... DOĞMA QARAQOYUNLUM - FOTO
26.03.2024NOVRUZ XALQIMIZIN MİLLİ BAYRAMIDIR!
20.03.2024Bayram Aslanov “Heydər Əliyevin 100 illiyi” yubiley medalı ilə təltif edilib - Fotolar
19.03.202416 mart 2024-cü ildə Qərbi Azərbaycan İcmasında Gənclər Şurasının üzvləri ilə görüş keçirilib.
16.03.2024Niyə məhz Qurbani?
04.03.2024Meşəli kəndində ailəsi qətlə yetirilən qadın: “Atamı diri-diri yandırdılar, anamı, bacımı güllələdilər” - FOTO
26.02.2024Milli düşmənçiliyə qarşı etiraz səsini ucaldan ŞƏXSİYYƏT – FOTOLAR
24.02.2024Qərbi Azərbaycanın rayonları və kəndləri üzrə icma sədrləri və Azərbaycan Respublikasının ərazi vahidləri üzrə nümayəndələrinin 1-ci toplantısı keçirilib
24.02.2024Qərbi Azərbaycan kəndləri – Cıvıxlı
21.02.2024Pəmbək. (Göldək)
21.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN - QURBANOV ELŞƏN MAHMUD OĞLU
17.02.2024Prezidentin andiçmə nitqi: inkişafın yeni “yol xəritəsi”
16.02.2024BÖYÜK NƏRİMANLILAR SİLSİLƏSİNDƏN YAZIÇI, PUBLİSİST QƏDİR ASLAN
Qərbi Azərbaycan İcmasında Basarkeçər rayonunun alimləri ilə görüş keçirilib.
12.02.2024QOŞABULAQ
06.02.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏRİN 60 YAŞLI MÜRİDİ
16.01.2024DƏDƏ ƏLƏSGƏR SEVDALI İŞ ADAMI
15.01.2024